के हो पत्रकारिता ? आधारभुत पत्रकारिता बारे सम्पूर्ण जानकारी

सञ्चारको एक महत्वपूर्ण माध्यम जसबाट समसामयिक महत्वका समाचार तथा बिचारहरु बहुसङ्ख्यक जनतासामु पु¥याई वा आफ्ना भाव र बिचारहरुको प्रकाशन गर्ने र आरुका भाव वा बिचारहरुको प्रकाशन ग्रहण गर्ने माध्यमलाई पत्रकारिता भनिन्छ । यो एक पेसा हो । पछिल्लो समय ब्यापक र ब्यवसायिक बन्दै गएको छ ।

अङ्ग्रेजीमा Journalism भन्ने शब्दको समानार्थी शब्द पत्रकारिता हो । पारिभाषिक शब्दका रुपमा प्रयोग गरिएको यो शब्द फ्रान्सेली भाषाको Jour वा Journal बाट बनेको हो । Journal को अर्थ हुन्छ बिभिन्न पत्रपत्रिकाहरुको समयबद्ध प्रकाशन । यसैबाट Journalism लाई दिनप्रतिदिन हुने घटनाको विवरण, सूचना वा जानकारीका रुपमा लिइएको पाइन्छ । यसप्रकार दिनहुँ हुने घटनाहरुलाई शब्द, आजाज, र तस्बिर, भिडियोद्वारा जनतासमक्ष पु¥याउने कामलाई पत्रकारिता भनिन्छ ।

एउटा पत्रकारले दिनहुँ समाजमा हुने घटनाहरु समाचारका रुपमा बिचार वा विश्लेषणका रुपमा प्रस्तुत गर्दछ । हाल पत्रकारिता सूचना समाचार, शिक्षा, र मनोरञ्जनको भरपर्दो स्रोतको रुपमा रहेको छ ।

पत्रकारिताको परिभाषा विभिन्न विद्वानहरुबाट फरक–फरक ढङ्गमा गरिएको पाइन्छ । ती मध्य केही यसप्रकार छन् ।

द अक्सफोर्ड इङ्लिस डिक्सनरीमा समाचार तथा कुनै पनि क्षेत्रका सामयिक अभिरुचिका विषयबस्तुसँग सम्बन्धित समयबद्ध प्रकाशनलाई सामयिक पत्रिका वा जर्नल भनिएको छ । यसैसँग सम्बन्धित पत्रकारको पेसा वा ब्यवसायलाई पत्रकारिता वा अङ्ग्रेजीमा Journalism भनिन्छ ।

म्याथ्यु आर्नल्ड भन्छन्, पत्रकारिता हतारको साहित्य हो ।

त्यस्तै अर्का विद्वान सीजी मुलरका अनुसार पत्रकारिता सामयिक ज्ञानको ब्यवसाय हो ।
समाचार माध्यमबाट समाजमा भएका वा भइरहेका घटना तथा घटनासम्बन्धि बिचारहरु संङ्कलन, लेखन, सम्पादन, प्रकाशन, वा प्रसारण गर्ने कला नै पत्रकारिता हो ।

पत्रकार भन्नाले समाचार सङ्कलन लेखन र सम्पादनसँग प्रत्यक्ष रुपमा संलग्न भइ काम गर्ने ब्यक्तिलाई बुझिन्छ ।

एउटा पत्रकारले समाजमा भइरहेका घटना घट्दै छन् वा बढ्दै छन्, त्यसबारेमा सत्यतथ्य जानकारी प्रदान गर्नुपर्दछ । पत्रकारले कुनै दलगत राजनीतिक आश्थाभन्दा बाहिर रहेर स्वतन्त्र र निश्पक्ष ढङ्गबाट समाचार सम्प्रेशण गर्नसक्नुपर्छ । पत्रकारिता एक सशक्त र प्रतिष्ठित पेसा हो । पत्रकारितालाई राज्यको चौथो अङ्गका रुपमा समेत लिने गरिन्छ । राज्यका प्रमुख ३ अङ्ग ब्यवस्थापिका, कार्यवपालिका र न्यायपालिका जत्तिकै महत्वपूर्ण रुपमा पत्रकारितालाई पनि लिइन्छ । तर यो औपरारिक घोषित भने होइन । बेलायती सांसद एडमण्ड वर्कले पत्रकारिता क्षेत्रलाई राज्यको चौथो अङ्गका रुपमा ब्याखा गरेका थिए ।

पत्रकारिताका प्रकार

वैज्ञानिक उपकरणहरुको बृद्धिसँगै पत्रकारितामा पनि विषयगत विविधता एवम् प्रस्तुतीगत विविधता आउन थाल्यो र विद्याहरुमा सूक्ष्म रुपमा विशिष्टीकरण हुन थाल्यो जसका कारण पत्रकारिताको मुख्य क्षेत्र फराकिलो हुन पुगेको छ । पत्रकारितालाई मुख्यत दुई आधारबाट विभाजन गर्न सकिन्छ , ती हुन् विषयवस्तुको प्रधानताका आधारमा र सञ्चार प्रविधि, प्रकाशन वा प्रस्तुतीगत माध्यमका आधारमा

विषयवस्तुका आधारमा

सामाचारप्रधान पत्रकारिता
बिचारप्रधान पत्रकारिता
साहित्यप्रधान पत्रकारिता
राजनीतिप्रधान पत्रकारिता
आर्थिक पत्रकारिता
समाजिक पत्रकारिता
खेलकुद पत्रकारिता
आदि

सञ्चार प्रबिधि र माध्यमका आधारमा

प्रेस पत्रकारिता
रेडियो पत्रकारिता
टेलिभिजन पत्रकारिता
र अनलाईन पत्रकारिता

समाचार

समाचार भनेको नवीनतम सूचना हो जसले कनै घटना विषयबस्तु, स्थान आदिका बारेमा जानकारी प्रदान गर्दछ । समाचार पत्रकारिताको प्रमूख अङ्ग वा मुटु मानिन्छ । समाचारलाई जनाकारी, सूचना, खबर, घटना विवरण आदि पनि भन्छि । समाचारले नयाँ र नवीनतम विषयवस्तुलाई सङ्केत गर्दछ । समाचार माध्यमको मूल उद्धेश्य समाचार तयार पारी आफ्ना स्रोता, दर्शन, पाठकलाई ज्ञान, सूचना तथा मनोरञ्जन प्रदान गर्नु हो ।

समाचारलाई अङ्ग्रेजीमा न्यूज भनिन्छ । जुन New ल्याटिन भाषाको Nova र संस्कृतको नव बाट बनेको हो पनि भनिन्छ । New को अर्थ नयाँ वा नौलो भन्ने पनि हुन्छ । त्यसैले बहुबचन का रुपमा News बनेको हो भन्ने पनि कतिपय को तर्क छ ।

 

समाचारका केही परिभाषाहरु

हिजोसम्म नजानेका थाहा नपाएको कुरा नै समाचार हो । (News in anything you did not know yesterday) टर्नर कलिज

कुकुरले मानिसलाई टोक्यो भने समाचार बन्दैन तर मानिसले कुकुरलाई टोक्यो भने समाचार बन्छ ।(when dog bites a man that is not a news, When a man bites a dog that is news.)चाल्र्स एन्डरसन

समाचार भनेको सार्वजनिक अभिरुचीसँग सम्बन्धित भर्खरैका सत्य घटना, धारणा वा समस्याबारे दिइने सूचनाको टुक्रा हो । – भैरब अर्याल

अतः समाचार भनेको सार्वजनिक अभिरुचीसँग सम्बन्धितसत्य घटना, धारणा वा समस्या तथा समाधानका उपायबारे दिइने सूचना जानकारी वा विवरण हो । विषयवस्तुको प्रकृति वा गहनताका आधारमा जानकारी वा विवरण लामो छोटो हुन सक्छ ।

समाचारको भाषाशैली (Language style of the news)

समाचार लेखन 

संवाददाताले समाचार सङ्कलन गरिसकेपछि त्यसलाई कलात्मक ढङ्गले लेख्नु महत्वपूर्ण कार्य हो । मिहिनेतपूर्वक सङ्कलित समाचार पनि लेखाईमा अस्पष्ट भयो भने समाचार नपढिकन सक्छ र त्यस्तो संवादाता पनि सफल हुन सक्दैन । समाचार लेखनका ढाँचाहरु फरक फरक हुन सक्छन् जससँग परिचित हुनु आवस्यक छ । समाचार प्रकाशनका माध्यमहरुका आधारमा समाचारको लेखनशैली पनि फरक फरक हुन्छ । रेडियोका लागि लेखिने समाचार, टेलिभिजन, पत्रिका र अनलाइनका लागि लेखिने समाचार प्रस्तुती र भाषाशैलीका आधारमा केही मात्रामा फरक हुन्छन् ।

रेडियो र टेभिभिजनका लागि लेखिने समाचार सङ्क्षिप्त लेखिन्छ भने पत्रिका र अनलाइनका लागि लेखिने समाचार बिस्तृत र अनुच्छेदनात्मक रुपमा लेखिन्छ । रेडियोमा श्रब्य हुन्छ र टेलिभिजनमा श्रब्य र दृश्य दुबै हुने हुँदा प्राविधिक दृष्टिकोणले पनि लेखनप्रक्रिया भिन्न छ, तर कतिपय मूलभूत कुराहरुमा भने समानता पाइन्छ । प्रेस पत्रकारिताका लागि समाचार तयार पार्दा निम्न कुराहरुमा ध्यान दिनु पर्दछ ।

१) स्थान, मिति र स्रोत (अनिवार्य) उल्लेख गर्ने ।

२) सुरुमा आमुखका रुपमा महत्वपूर्ण कुरा उल्लेख गरी त्यसपछि क्रमशः कम महत्वपूर्ण कुरा उल्लेख गर्ने ।

३) समाचारको शिर्षक आकर्षक र विषयबस्तुको प्रतिनिधित्व गर्ने खालको हुनुपर्ने
४) सरल तथा बस्तुपरक भाषाको प्रयोग गर्नुपर्ने

समाचार लेख्दा उल्टो पिरामिड शैलीमा लेख्नुपर्छ । समाचारमा प्रमूख र महत्वपूर्ण कुरा पहिले उल्लेख गर्नुपर्छ । समाचारमा सबैभन्दा गहन र महत्वपूर्ण कुराहरु आमुखका रुपमा सुरुको अनुच्छेदमा र बाँकी कुराहरु क्रमश उल्लेख गर्दै जानुपर्छ ।

समाचारमा ६ क (5w1H) स्पष्ट खुल्नुपर्छ । यो नै आमूख अर्थात लिडका मुख्य तत्व हुन् । यहाँ कुनै दुर्घटनालाई आधार मानेर ब्याखा गरौँ ।

समाचारको आमुखमा माथिका कुराहरुलाई स्पष्ट पार्ने जवाफ हुनुपर्दछ । यदि माथिका कुराहरुलाई हामीले समाचारमा स्पष्ट रुपमा उल्लेख गर्न सकेको खण्डमा पाठक स्रोता दर्शकलाई समाचार बारे बुझ्न, जान्न र सूचना पाउन सहज हुन्छ । यद्यी यी कुराहरु पहिलो अनुच्छेदमा नै हुनुपर्छ भन्ने कुनै बाध्यकारी चाहिँ छैन । दोस्रो वा तेस्रो अनुच्छेदमा पनि उल्लेख गर्न सकिन्छ ।

छापा माध्यमको तुलनामा टेलिभिजनको लेखन पृथक हुन्छ । शब्द र दृश्य सँगै प्रस्तुत गरिने हुनाले टेलिभिजनको प्रस्तुती रेडियो र अन्य माध्यमको तुलनामा फरक हुन्छ ।

वाक्य गठन तथा वर्णविन्यास

हाम्रो समाचारको (घटनाप्रधान समाचार) वाक्य संरचनामा नेपाली व्याकरणको सैद्धान्तिक पदक्रमलाई नै अवलम्बन गरिनेछ । आलेख, लेख वा फिचर रिपोर्टमा भने विचलनयुक्त पदक्रम वा आलाङ्कारिक पदक्रमको प्रयोग गरिनेछ । परम्परागत कर्ता, कर्म र क्रिया भन्दा पनि सुन्दा मिठास लाग्ने चोटिलो शब्दावली प्रयोगमा जोड दिइनेछ ।

न्यून शब्द

समाचारमा दृश्यको प्रयोग गरिने भएको हुनाले दर्शकले हेरेर बुझ्ने कुरालाई भनिरहनु पर्दैन । सन्दर्भ मात्रै उल्लेख गरिदिए पुग्छ । दृश्यलाई बुझ्न र प्रष्ट्याउन सजिलो हुने सरल शब्द र छोटा वाक्य प्रस्तुत गर्नुपर्छ ।

दृश्य तथा ध्वनीको चयन

टेलिभिजन कार्यक्रममा वा समाचारमा विषयगत दृश्यहरु र सो सम्बन्धी उपयुक्त ध्वनीको चयन महत्वपूर्ण हुन्छ । टेलिभिजन लेखनको प्रत्यक वाक्यलाई पुष्टी गर्ने उपयुक्ती दृश्य र ध्वनी प्रयोग गर्न सके प्रभाबकारी हुन्छ ।

समय अवधि

टेलिभिजनका लागि प्रसारण हुने दृश्यहरु लामा भए छरिता वाक्य अलि बढी राख्न सकिन्छ । छोटा दृश्य छन् भने केही शब्द वा वाक्य नै प्रर्याप्त हुन्छ । नेपाली टेलिभिजनको क्षेत्रमा प्रति सेकेण्ड २ शब्द हुनु उपयुक्त मानिन्छ । पछिल्लो समय यसको अभ्यास हुँदै आएको छ ।

शब्दको छनोट र प्रयोग

रेडियो टेलिभिजनका लागि समाचार लेखन सङ्क्षिप्त र सरल भाषामा बोलिचालीको भाषामा लेख्नुपर्छ । वाक्यहरु छोटा र स्पष्ट हुनुपर्छ । बढीमा १८ देखि २०/२२ शब्दसम्मको वाक्य बनाउनुपर्छ । प्राविधिक शब्दहरुको प्रयोग नगर्नु नै राम्रो मानिन्छ । बोलिचाली र ठेट शब्दको तारतम्य दृश्यसँग मिलाउन सक्ने हो भने स्रोता दर्शकलाई आकर्षित गर्न सकिन्छ । भाषामा भरसक कर्तृवाच्य नै प्रयोग गर्नुपर्दछ ।

विशेषणको प्रयोग नगर्ने

अनावश्यक विशेषण प्रयोग गर्नु हुँदैन । अति उच्च आदरार्थी शब्द ज्यू हजुर पनि प्रयोग नगरेकै राम्रो हुन्छ । एउटै शब्द बारम्बार दोहो¥याउनु हुँदैन । त्यसको सट्टामा पर्यायवाची शब्द प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ ।

श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द नराख्ने

टेलिभिजन/मल्टिमिडिया लेखनमा एउटै वाक्यमा श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द राख्नु हुँदैन । सुन्दा उस्तै लाग्ने तर अर्थ भिन्न लाग्ने शब्दलाई श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द भनिन्छ ।

टेलिभिजन/भिडियो समाचारका प्रकार

AR(Anchor Read)

दृश्य विना समाचार वाचकले पढ्ने बढीमा ३० सेकेण्ड अथवा ६० शब्द सम्म । यसलाई ड्राई न्यूज समेत भन्ने गरिन्छ । कुनै पनि समाचारमा भिडियो रोल हुनु पहिले पढिने खण्ड ।

AVO-(Anchor Voice Over)

समाचार वाचकले सिधै पढ्ने यसमा बाइटको प्रयोग हुँदैन तर भिडियो प्ले हुन्छ । यसका लागि बढीमा ४०÷४५ सेकेण्ड अथवा एक सय शब्दमा नबढाई समाचार लेख्नुपर्छ ।

VOSB-(Voice Over Sound Byte)

समाचार वाचकले सिधै पढ्ने यसमा बाइटको प्रयोग भिडियोसँगै समाचारलाई थप पुष्टी गर्ने बाइट अर्थात आवाज संलग्न गरिन्छ । बाइट बढीमा ३० सेकेण्डको राख्नु उपयुक्त मानिन्छ । यो समाचारको प्रकृतिले निर्धारण गर्छ । धेरै लामो बाइट राख्नु राम्रो हुँदैन । बाइट राख्नाले समाचारको विषयबस्तु प्रभाकारी र विश्वसनियता बढ्छ । यो बाइट र भिडियो एकै टेपमा एकिकृत गरिएको हुन्छ । समाचारको शब्द गणनाको आधारमा मिलाइएको हुन्छ ।

SB (Sound Byte)

समाचार बाचकले समाचार पढ्ने र सम्बन्धित बाइट बजाउने यसमा भिडियो रोल हुँदैन । समाचार वाचकले ड्राइ पढ्नुपर्ने हुन्छ । समाचारको विषयबस्तु गाम्भिर्यता र परिस्थिति अनुकुल अवस्थामा मात्र यस्तो प्रकृतिको समाचार प्रस्तुत हुन्छ । एक सय शब्दमा नबढाउनु नै राम्रो हुन्छ ।

PKG-(Package)

यो पूर्ण रिपोर्ट हो । यसमा माथिका सबै विषयबस्तु बाइट, भ्वाइस ओभर, पीटीसी प्रयोग हुन्छ । कुनै पनि विषयमा त्यसको बिस्तृत जानकारी सहित विषय उठान प्रष्टीकरण र निष्कर्ष प्रस्तुत हुन्छ । यसको समय समाचार वा कार्यक्रमको प्रकृति अनुसार निर्धारण हुन्छ । समाचार बुलेटिनमा प्रयोग हुने रिपोर्ट बढीमा साढे दुई मिनेट र डेस्कले तयार पारेको समाचार टिप्पणी समेटिएको विशेष सामाग्री ३ मिनेटसम्मको प्रयोग गर्ने गरिन्छ । यसमा रिपोर्टरले रिपोटिङस्थलबाट विषय उठान र अन्त्य गर्नसक्छ । यो प्रिरेकर्डेट हुन्छ । यसमा आज हिजो नभनेर बार उल्लेख गरिन्छ ।

SVO (Single VO)

यसमा बाइट प्रयोग हुँदैन विषयवस्तु र अवस्था हेरेर सम्बन्धित भिडियो प्रयोग गरी रिपोटरले भ्वाइस ओभर गर्न सक्छ । यो प्रिरेकर्डेट हुन्छ । प्याकेज रिपोर्ट जस्तै यसमा पनि विषयको सम्पूर्ण जानकारी समेटिन्छ ।

FAVO (File-AVO )

तत्कालको भिडियो उपलब्ध नभएको खण्डमा पूरानो सम्बन्धित भिडियो प्रयोग गरि तयार पारिन्छ । यसमा पनि समाचार बाचकले नै सिधै पढ्ने गरिन्छ । बढीमा सय शब्द नबढाउनु नै राम्रो हुन्छ । विषयबस्तु र त्यसको गम्भीरताका आधारमा पनि यसको निर्धारण हुनसक्छ ।

GFX-Graphics/MAP

यसमा तत्काल भिडियो उपलब्ध नभएको खण्डमा अथवा कुनै पनि विषयवस्तु वा तत्थ्याङ्कलाई प्रस्तुत गर्दा विभिन्न तस्बिर तथा ग्राफिक्स प्रयोग गरिन्छ । समाचार बाचकले पढ्ने बढीमा ३० सेकेण्ड समयलाई आधार मान्नु उपयुक्त हुन्छ । र, MAP कुनै दुर्घटना भएको खण्डमा वा तस्विर, ग्राफिक्स उपलब्ध नभएको अवस्थामा समाचार सम्बन्धित जिल्ला वा ठाउँको नक्सा प्रयोग गर्न सकिन्छ । मूलत चलनचल्तीमा रहेका टेलिभिजन समाचारका प्रकारहरु तपशिलका हुन् ।
०००

समाचार लेख्दा जहिले पनि ठूलो विषयबस्तु छ भने त्यसको सरलीकरण र संक्षेपीकरण गर्नुपर्छ भने सामान्य विषयवस्तु छ भने त्यसको पछाडिको कथा खोज्ने प्रयास गर्नुपर्छ । आफूले उठान गरेको विषयबस्तुलाई भिडियो, वाइट, तथ्याङ्क, आदि प्रमाणहरुका आधारमा प्रमाणित र विश्वसनीय बनाउनुपर्छ । टेलिभिजन पत्रकारिता वा भिडियो पत्रकारिताका लागि पत्रकारिताका साथै क्यामरा र भिडियो एडिटिङका बारेमा पनि जानकारी हुनु अति आवस्यक छ ।

टेलिभिजन पत्रकारिता सामूहिक कार्य हो समाचारलाई प्रसारण हुने समयसम्म धेरै चरणहरु पार गर्नुपर्छ । ड्राइभरदेखि समाचारबाचकसम्मको महत्वपूर्ण भुमिका हुन्छ । रिपोर्टर मात्र होइन ड्राइभर, क्यामरा पर्सन, डेस्क सम्पादक, भिडियो एडिटर, प्रोड्युसर, एमसीआर प्राविधिक, समाचार वाचक क्रमिक रुपमा लाग्नुपर्छ ।

भिडियोका बारेमा पनि जानकारी हुनुपर्छ । क्यामरा एङ्गल, भिडियो सर्टका बारेमा सामान्य समेत जानकारी भएन भने भिडियो पत्रकारिता प्रभाबकारी हुँदैन । समाचारको विषयबस्तु दृश्य गतिलो भएन भने दर्शकलाई बाँध्न सकिदैन । याद रहोस् टेलिभिजन भनेको एक किसिमले ग्लामर फिल्ड पनि हो ।
०००