महानायक हमालले बच्चा नजन्माउनु: निजी निर्णय कि सामाजिक बहस?

नेपाली चलचित्र क्षेत्रका महानायक राजेश हमालको जीवन, अभिनय, व्यक्तित्व र बोली दशकौंदेखि लाखौं दर्शकको मनमा बसेको छ। उनी एक सफल कलाकार मात्र होइनन्, एक संवेदनशील, सामाजिक र बौद्धिक व्यक्तिको रूपमा पनि चिनिन्छन्। तर, राजेश हमाल र उनकी पत्नी मधु भट्टराईले विवाहपछि पनि सन्तान नजन्माउने गरेको निर्णय अहिले धेरैका लागि चर्चाको विषय बनेको छ। सामान्य लाग्ने यो विषयलाई गहिरिएर हेर्दा नेपालको सामाजिक सोच र जनसंख्या सन्तुलनको बहससम्म पुग्न सकिन्छ।

आज राजेश हमालकाे जन्मदिन उनी आजबाट ६१ वर्षमा लागेका छन् । यही अवसरमा फेरि सामाजिक सञ्जालमा सन्तानकाे विषयमा चासाे व्यक्त गरिएकाे छ । धेरैले रामाइलाे माने पनि सन्तानसँग जाेडिएकाे गम्भीर बहसबारे भने खासै चासाे दिएकाे देखिएकाे छन । यहाँ आज हामीले नेपालको सामाजिक सोच र जनसंख्या सन्तुलनको बहस बारे चर्चा गर्ने प्रयास गरेका छाैं ।

निजी स्वतन्त्रता र सामाजिक अपेक्षा

नेपाली समाजमा विवाहपछि सन्तान जन्माउनुलाई ‘स्वाभाविक’ मानिन्छ। त्यसैले सन्तान नजन्माउने जोडीप्रति समाजले बढी चासो देखाउँछ, कहिले शंका गर्छ त कहिले सहानुभूति। झन् यदि त्यो जोडी राजेश हमालजस्तो चर्चित छ भने, उनीहरूको हरेक निर्णय आम मानिसको ध्यानको केन्द्र बन्छ।

राजेश हमालले खुलेर भन्नुभएको छ, “सन्तान नहुनु हाम्रो साझा सहमति हो। हामी यसैमा सन्तुष्ट छौं।” उहाँको यो भनाइले उनीहरूको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता देखाउँछ। तर, हामी नेपालीहरू अझै पनि व्यक्तिगत निर्णयलाई ‘सामाजिक नियम’ भित्र राखेर हेर्न रुचाउँछौं।

चासोको पछाडिको मनोविज्ञान

“अनि बच्चा किन भएन त?”, “अब उमेर भइसक्यो नि”, “बुढेसकालमा कोही चाहिँदैन त?” – यस्ता प्रश्न धेरैले समाजमा आफ्नै छोराछोरीलाई भन्दा पनि हमाल दम्पतीलाई सोध्ने गरेको पाइन्छ। यसको पछाडि केही कारण छन्:

समाजले प्रसिद्ध व्यक्तिहरूको जीवनशैलीलाई अनुसरणयोग्य ठान्छ।
जब उनीहरूले सन्तान नजन्माएको देखिन्छ, तब मानिसहरू आफ्नो पुरानो सोचमा चुनौती महसुस गर्छन्।
“सन्तान नै जीवनको लक्ष्य हो” भन्ने परम्परागत धारणासँग उनीहरूको व्यवहार नमिल्दा समाजमा एक प्रकारको बेचैनी आउँछ।

जनसंख्या सन्तुलनको पाटो: एउटा गम्भीर सामाजिक-आर्थिक बहस

आज विश्वका धेरै विकसित देशहरूमा जन्मदर तीव्र गतिमा घट्दै गएको छ। जापान, दक्षिण कोरिया, जर्मनी, इटालीजस्ता देशहरूमा सन्तान नजन्माउने वा कम जन्माउने जोडीहरू सामान्य मानिन थालेका छन्। सन् २०२० मा दक्षिण कोरियाको जन्मदर प्रति महिला ०.८४ मा झरेको थियो, जुन विश्वमै सबैभन्दा कम हो। यसका पछाडि मुख्यतया करियरमा अत्यधिक ध्यान, व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको खोजी, बच्चा हुर्काउने महँगो खर्च, सहरी जीवनको प्रतिस्पर्धात्मकता र बढ्दो जीवनशैलीको लागत जस्ता कारण छन्। मानिसहरू अब सन्तानलाई बोझ वा आफ्नो व्यक्तिगत लक्ष्य हासिल गर्ने बाधकको रूपमा हेर्न थालेका छन्।

नेपालमा पनि पछिल्लो समय सहरी, शिक्षित र पेसागत वर्ग बीच यस्तो सोच बढ्दै गएको छ। राजेश हमाल दम्पतीले सन्तान नजन्माउनु भनेको यस्तै सोच राख्ने कैयौँ प्रतिनिधि पात्र मध्ये एक उदाहरण मात्र हो। नेपालको कुल प्रजनन दर (TFR) सन् १९९० मा ४.६ बाट घटेर सन् २०२२ मा २.१ मा झरेको छ। यो दर जनसंख्या प्रतिस्थापन (replacement level) को नजिक छ, जसको अर्थ भविष्यमा जनसंख्या वृद्धि स्थिर भई घट्ने सम्भावना रहन्छ।

नेपाल स्वास्थ्य तथा जनसांख्यिक सर्वेक्षण २०२२ ले नेपाली महिलाको कुल प्रजनन दर २.१ देखाएको छ भने राष्ट्रिय जनगणना २०७८ ले १.९ मात्र देखाएको छ । नेपालमा सन् १९८१ मा कुल प्रजनन दर ६.४ प्रतिमहिला थियो । यसको अर्थ चार दशकअघि एक जना प्रजनन उमेरकी नेपाली महिलाले ६ जनाभन्दा बढी बच्चा जन्माउँथिन् ।

जनसंख्या वृद्धिदर घट्नुले नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशमा दीर्घकालीन रूपमा गम्भीर सामाजिक र आर्थिक असर पार्न सक्छ। यसका केही प्रमुख बुँदाहरू:

• श्रमशक्तिमा कमी: युवा जनसंख्या घट्दै जाँदा भविष्यमा देशलाई आवश्यक पर्ने श्रमशक्तिको अभाव हुन्छ। यसले उत्पादनशीलता घट्छ र आर्थिक वृद्धिमा नकारात्मक असर पर्छ। उद्योग, कृषि र सेवा क्षेत्रमा काम गर्ने मान्छेको कमीले देशको समग्र विकास सुस्त हुन्छ।
• वृद्ध जनसंख्याको भार: जन्मदर घट्दा युवाको तुलनामा वृद्ध जनसंख्याको अनुपात बढ्छ। यसको अर्थ आश्रित वृद्ध जनसंख्या लाई हेरचाह गर्ने र उनीहरूका लागि सामाजिक सुरक्षा, पेन्सन तथा स्वास्थ्य सेवामा राज्यले धेरै खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ। यसले युवा पुस्तामाथि आर्थिक भार थपिने सम्भावना हुन्छ।
• आर्थिक मन्दीको जोखिम: कम जनसंख्याको अर्थ कम उपभोक्ता पनि हो। यसले बजारको माग घटाउँछ, जसले गर्दा आर्थिक गतिविधि सुस्त हुन्छ र लगानी तथा रोजगारी सिर्जनामा असर पर्छ। दीर्घकालमा यो आर्थिक मन्दीको कारण बन्न सक्छ।
• सामाजिक संरचनामा परिवर्तन: परम्परागत पारिवारिक संरचनामा परिवर्तन आउँछ। कम सन्तान हुँदा एकल परिवारको अवधारणा बढ्छ र सामूहिक समाजको मूल्यमान्यतामा ह्रास आउन सक्छ। यसले सामाजिक सद्भाव र पुस्तान्तरण ज्ञानको हस्तान्तरणमा पनि असर पार्न सक्छ।
• विद्यालय र पूर्वाधारमा प्रभाव: विद्यालयहरूमा विद्यार्थीको संख्या घट्छ, जसले गर्दा धेरै विद्यालय बन्द हुने अवस्था आउन सक्छ। दीर्घकालमा शिक्षा, स्वास्थ्य र अन्य पूर्वाधारहरूको प्रयोगमा कमी आउन सक्छ।

तसर्थ, हमाल दम्पतीको निजी निर्णयलाई व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको रूपमा हेर्दाहेर्दै पनि, यो एउटा व्यापक सामाजिक प्रवृत्तिलाई प्रतिनिधित्व गर्छ जसले नेपालको भविष्यमा गम्भीर र तार्किक बहस आवश्यक पर्ने विषय बनेको छ। एक-एक मान्छेको यस्ता निर्णयले समाजको समग्र भविष्यलाई कसरी डोर्याउँछ भन्नेमा हामीले गम्भीरतापूर्वक सोच्न जरुरी छ।

के समाज तयार छ?

हमाल दम्पतीको निर्णयले एउटा महत्त्वपूर्ण बहस पनि जन्माएको छ— के नेपालजस्तो सामूहिक सोचमा आधारित समाजमा यस्ता व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई सहजै स्वीकार गरिन्छ?

अन्त्यमा, यो निर्णयले तीनवटा गम्भीर प्रश्नहरू उठाउँछ:

के सन्तान हुनैपर्छ भन्ने अनिवार्य छ?
के समाजले मानिसको व्यक्तिगत छनोटलाई सम्मान गर्न सक्छ?
के हामी नयाँ पुस्तालाई ‘तिमीले आफ्नै जीवनको बाटो आफैं बनाऊ’ भनेर सिकाउँदै छौं?

महानायकको मौन विद्रोह?

राजेश हमालले यो विषयमा धेरै बोलेका छैनन्, तर उहाँको मौनतामा एउटा ‘मौन विद्रोह’ देखिन्छ। यो विद्रोह परम्परावादी सोचविरुद्ध, सामाजिक दबाबविरुद्ध, र ‘आफ्नो जीवनशैली आफैं रोज्ने’ स्वतन्त्रताको पक्षमा छ।

सायद अब हामी सबैले कहिल्यै नसोचेको यस प्रश्नको उत्तर खोज्ने बेला आएको छ।

राजेश हमालले सन्तान नजन्माएर व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र परम्परागत सोचविरुद्ध एक किसिमको मौन विद्रोहको सन्देश दिन खोजेका छन्।

तर, यदि नयाँ पुस्ताले महानायकले दिएको यस ‘निजी निर्णय’ को सन्देशलाई व्यापक रूपमा आत्मसात् गर्दै सन्तान नजन्माउने वा कम जन्माउने बाटो रोजे भने, यसले देशका लागि गम्भीर नकारात्मक परिणामहरू निम्त्याउन सक्छ। व्यक्तिगत स्वतन्त्रता महत्त्वपूर्ण हुँदाहुँदै पनि, समग्र राष्ट्रका लागि यो दीर्घकालीन रूपमा हानिकारक हुन सक्छ। जनसंख्या घट्दै जाँदा युवा र उत्पादनशील श्रमशक्तिको अभाव हुन्छ, जसले देशको आर्थिक वृद्धिदरमा प्रत्यक्ष नकारात्मक असर पार्छ। राजस्व संकलन घट्छ, सामाजिक सुरक्षा प्रणालीमा दबाब बढ्छ, र राष्ट्रिय विकासका लागि आवश्यक पर्ने मानव संसाधनको कमी हुन्छ।

संक्षेपमा, हमाल दम्पतीको निजी निर्णयलाई सम्मान गर्दागर्दै पनि, यदि यसले सामूहिक रूपमा सन्तान नजन्माउने वा कम जन्माउने प्रवृत्तिलाई प्रोत्साहन गर्छ भने, यसले नेपालको जनसांख्यिक संरचनालाई असन्तुलित बनाउँछ। यसले अन्ततः राष्ट्रको सामाजिक, आर्थिक र विकासको गतिलाई नै सुस्त बनाउन सक्छ, जसको असर आउँदो पुस्ताले भोग्नुपर्ने हुन्छ। व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र राष्ट्रिय आवश्यकताबीचको सन्तुलनमाथि अब गम्भीर बहस आवश्यक देखिन्छ।