कोरोना भाइरस (COVID-19) महामारीको जाँतोमा ज्येष्ठ नागरिक

– चन्द्र सर्तुङ्गे मगर
नेपाल सरकारले कोरोना भाइरसको रोकथाम र न्यूनीकरणको लागि आव्हान गरेको बन्दाबन्दी (Lock Down) को आज २२ औँ दिन । यसले कोरोना भाइरसको सँक्रमण दरलाई न्यूनीकरण गर्न उल्लेखनीय भूमिका खेलेको सर्वविदितै छ । साथै, सरकारको कोरोना रोकथामको रणनीतिक योजनालाई सफल पार्नको लागि पनि सहज भएको छ । विश्व परिवेशमा यसको प्रभावलाई विश्लेषण गर्दा के थाहा हुन्छ भने कोरोनाको सवैभन्दा धेरै असर एवम् मृत्यु उमेरजन्य आधारमा ज्येष्ठ नागरिकमा परेको छ ।

नेपाली समाजमा विभिन्न प्रचलित उखानहरु मध्ये “बुढा मरे, भाषा सरे” भन्ने उखान पनि एक हो । यो उखानको सामान्य अर्थमा बुढ्यौली उमेरका मानिसको महत्वलाई उजागरण गरेको छ । ज्येष्ठ नागरिकले जीवनभर सँगालेका अनुभवहरु, प्रयोग गरी सफल सिद्ध भएका र त्यही प्रमाणित अनुभवहरु वर्तमान पुस्ताले भविष्यको बारेमा बनाउने आवधिक योजनाको महत्वपूर्ण आधार बन्न सक्नेमा दुईमत छैन । त्यसैले भनिन्छ, ज्येष्ठ नागरिकहरु समाजका ज्युँदा सम्पतीहरु हुन् । अहिले, यी सम्पतिहरु कोरोनाको उच्च जोखिममा रहेका छन् ।

कोरोनाको कहरले अल्मलिएका ज्येष्ठ नागरिक

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको तथ्याङ्कलाई आधार मान्ने हो भने कोरोनाको अति प्रभावित देशहरु मध्ये अमेरिकामा ५,२४,५१४ सँक्रमित मध्ये २०,४४४ जनाको, इटालीमा १,५६,३६३ सँक्रमित मध्ये १९,९०१ जनाको, स्पेनमा १,६६,०१९ सँक्रमित मध्ये १६,९७२ जना, चिन ८३,५९७ सँक्रमित मध्ये ३,३५१ जना, भारतमा ९,१५२ सँक्रमित मध्ये ३०८ र नेपाल १४ सँक्रमित मध्ये ० जनाको मृत्यु कोरोनाको कारणले भएको देखिन्छ । हरेक हिसावले कोरोनाको उच्च जोखिममा ज्येष्ठ नागरिक रहेका छन् । यसको मुख्य कारण भनेको उमेरको कारण शरिरमा रोग विरुद्धको प्रतिरोधात्मक शक्ति कमजोर हुनु, दिर्घ प्रकृतिका रोग जस्तै, उच्च रक्तचाप, मधुमेह, स्वासप्रश्वासको समस्या, मुटु सम्वन्धी रोग, विस्मृति रोग आदिकोे जोखिम धेरै हुनु, शारिरीक गतिविधि न्यून हुनु, सामाजिकरणको वञ्चिती हुनु, पारिवारिक वोझको रुपमा लिइनु र उत्पादनशिल क्षमता नहुनु वा न्यून हुनु आदि रहेका छन् ।

त्यसैगरि, गुणस्तरिय स्वास्थ्य सेवाको सहज र सुलभ पहँुचको अभाव, कमजोर आर्थिक अवस्था, निर्मित कानूनी व्यवस्थाको प्रभावकारी कार्यन्वयन र सुपरीवेक्षणको अभावले गर्दा हरेक विपदजन्य जोखिमको अग्रभागमा ज्येष्ठ नागरिक, अपाङ्गता भएका व्यक्ति, एकल महिला, विपन्न एवम् सिमान्तकृत समुदाय रहेको विगतको विपदजन्य गतिविधिबाट अनुभव गर्न सकिन्छ ।

नेपालको सन्दर्भमा ज्येष्ठ नागरिक समग्र अवस्थालाई ख्याल गर्दा केही अपवाद वाहेक कमजोर अवस्था रहेको पाउन सकिन्छ । भौलिक विकटता, अर्थतन्त्रमा न्यून पहुँच, योजना निर्माण प्रकियामा सहभागिता नहुनु, शहरीकरण, तथा सार्वजनिक सेवा क्षेत्र ज्येष्ठ नागरिकमैत्री नहुनु आदिको कारण जोखिमको अवस्थाबाट सन्तुष्ट लिने अवस्था रहेको पाइदैन । कोरोना भाइरसको विश्वव्यापी सँक्रमणको कारण नेपालका ज्येष्ठ नागरिक पनि अछुतो रहन सकेका छैनन् । नेपालभरि परिक्षण गरिएको ५,६९१ मध्ये १४ जनामा सँक्रमित रहेको पाइएको छ । नेपाल सरकार, स्वास्थ्य मन्त्रालयको नियमित आयोजना हुने कार्यक्रमबाट ति सँक्रमित ज्येष्ठ नागरिको स्वास्थ्य अवस्था सामान्य रहेको पाउन सकिन्छ । कोरोना भाइरसको असर नेपालमा कम देखिएता पनि विश्व परिवेशमा यसले देखाएकोे विकराल स्वरुप देख्दा विभिन्न रोकथाम तथा न्यूनीकरणका रणनैतिक योजनाको प्रभावकारी कार्यन्वयनको साथ अघि बढ्नुपर्ने देखिन्छ । समुदाय स्तरका स्थानीय निकायको सहकार्य र समन्वयमा विभिन्न भाषामा प्रभावकारी सचेतनाको साथ बन्दाबन्दीको अवस्थालाई अनिवार्य रुपमा सञ्चालन गरिनुपर्ने देखिन्छ ।

सम्भावित जोखिम र न्यूनीकरणका उपायहरु :

वि.सं. २०६८ सालको जनगणना अनुसार नेपालमा ज्येष्ठ नागरिकको जनसँख्या जम्मा जनसँख्याको ८.१३ प्रतिशत रहेको देखिन्छ । विश्व परिवेश, विभिन्न अध्ययन र सामाजिक सँरचनामा ज्येष्ठ नागरिकको उपस्थितीलाई ख्याल गर्ने हो भने यो क्रमशः उल्लेखनीय रुपमा बढिरहेको पाउन सकिन्छ । नेपालको पारिवारिक सँरचनामा भएको परिवर्तनको कारण ज्येष्ठ नागरिकको स्याहारसुहारमा कमी आएको पाउन सकिन्छ । सँयुक्त परिवारको सँरचनामा परिवार सँख्या धेरै हुने भएको कारण ज्येष्ठ नागरिकको लागी हुने सहज अवस्था एकल परिवारमा पाउन सकिदैन । जसको कारण दैनिक सरसफाई देखि नियमित पौष्टिक आहारयुक्त खानपान हुदै स्वास्थ्य सेवाको सहज पहुँचमा कमी आएको देख्न सकिन्छ ।

कोरोना भाइरसको सँक्रमणको अवस्थालाई न्यून गर्नको लागि बन्दाबन्दीको अवस्थालाई अनिवार्य सर्तको रुपमा लिइएको छ । यस्तो समयमा ज्येष्ठ नागरिकको लागि आवश्यक नियमित औषधिको अभाव हुने भएको कारणले उनीहरुको लागि अवस्था झनै कठिन हुन सक्छ । यस्तो अवस्थाको सहजताको लागि नेपाल सरकार, प्रदेश सरकार र स्थानीय तहले विशेष ख्याल राख्नुपर्छ ।

कोरोना भाइरसको सँक्रमणको अवस्थालाई न्यून गर्नको लागि बन्दाबन्दीको अवस्थालाई अनिवार्य सर्तको रुपमा लिइएको छ । यस्तो समयमा ज्येष्ठ नागरिकको लागि आवश्यक नियमित औषधिको अभाव हुने भएको कारणले उनीहरुको लागि अवस्था झनै कठिन हुन सक्छ । यस्तो अवस्थाको सहजताको लागि नेपाल सरकार, प्रदेश सरकार र स्थानीय तहले विशेष ख्याल राख्नुपर्छ ।

बन्दाबन्दीको समय र सामाजिक दुरीले ज्येष्ठ नागरिकमा मनोसामाजिक समस्या उत्पन्न गर्न सक्छ । एकान्तपनको कारण उनीहरु झनै प्रभावित हुन सक्छन् । त्यसैले, परिवारका केहि निश्चित सदस्यहरुले नियमित रुपमा आवश्यक मापदण्ड अपनाई उनीहरुसँग कुराकानी गरिरहनुपर्छ । साथै, उनीहरुको स्वास्थय अवस्था कमजोर हुने भएकोले हेरचाह गर्ने ब्यक्तिले स्वास्थ्य सरसफाई विशेष ख्याल गर्नुपर्छ जसले गर्दा हेरचाह गर्ने ब्यक्तिको कारण ज्येष्ठ नागरिक सँक्रमित हुनु नपरोस् ।

कोरोना भाइरस तथा अन्य सुचना तथा जानकारी निर्माण गर्दा ज्येष्ठ नागरिक, अपाङ्गता भएका व्यक्तिमैत्री भएको खण्डमा नागरिक सचेतना कार्यक्रम प्रभावकारी हुने गर्दछ । साथै, सुचना तथा जानकारी पहुँचयोग्य हुनुपर्छ । आफन्तजनको नियमित भेटघाटलाई न्यूनीकरण गर्नुका साथै आवश्यक दुरी कायम गर्नुपर्दछ ।

एकल एबम् असाहय ज्येष्ठ नागरिकको पहिचान गरि उनीहरुको लागि आवश्यक खाद्यसामाग्रीको वन्दोवस्त स्थानीय निकाय एवम् विभिन्न ब्यक्तिगत प्रयासमा गरिनुपर्दछ । मानविय सहायता तथा खाद्यसामाग्री प्रदान गर्दा न्यूनतम आधारभुत सुरक्षाका मापदण्डलाई ख्याल गरिनुपर्दछ । उमेरमैत्री सहयोग सामाग्रीलाई प्रवद्र्धन गरिनुपर्दछ । यदि कोरोना वा अन्य सरुवा रोगबाट सँक्रमित भइहाले विशेष स्वास्थ्य सेवाको सुनिश्चित गरिनुपर्दछ ।

कोरोना भाइरस रोकथाम पछिको समयलाई विश्लेषण गर्दा के अनुमान गर्न सकिन्छ भने नेपाल लगायत विश्व अर्थतन्त्रमा केही असामान्य अवस्था आउन सक्नेछ । सो समयमा ज्येष्ठ नागरिक तथा अपाङ्गता भएका व्यक्ति, एकल महिला, दलित तथा अति सिमान्तकृत समुदायहरुको लागि नेपाल सरकारद्धारा प्रदान गरिने सामाजिक सुरक्षा भत्तामा निश्चित समयावधिको लागी बढाउनुपर्ने देखिन्छ । जसको कारण उनीहरुको आर्थिक अवस्थामा सुधार ल्याउन सकिन्छ ।

अन्त्यमा, नागरिक सचेतनाको अभिवृद्धिको लागी कोरोना भाइरस सम्वन्धी कार्यक्रमलाई स्थानीयकरण गर्दै परिक्षणको दायरा विस्तार गरी नेपाल सरकारद्धारा आव्हान गरिएका विभिन्न कार्यक्रमलाई अनिवार्य परिपालना गर्नुको विकल्प छैन । राहत तथा उद्धारका कार्यक्रमलाई सुरक्षित तथा विपदको वेलामा हुन सक्ने सम्भावित जोखिमलाई न्यूनीकरण गर्दै कोरोना भाइरसको रोकथाममा साथ दिनु आम मानव जातिको अनिवार्य कार्य हो ।

(लेखक सर्तुङ्गे मगर ज्येष्ठ नागरिकको क्षेत्रमा काम गर्ने एक गैरसरकारी संस्थामा आवद्ध छन् । )