कोरोनाले खुम्च्याएको ‘सहभागिता दिवस’ र नेपानको रजत–जयन्ती दिन

 चेतनाथ कणेल, सहभागीमूलक विकासकर्मी

सहभागीमूलक विकासकर्मीहरूको अग्रणी साझा सञ्जाल (नेटवर्क) संस्था नेपाल सहागीमुलक कार्य समुह ‘नेपान’ जन्मेको आज (६ अप्रिलका दिन) २५ वर्ष पूरा भयो । अर्थात् रजत–जयन्ती वर्ष पूरा भयो । आजदेखि नेपान २६ वर्ष प्रवेश ग¥यो । आजको दिन नेपानले एउटा जमघट गर्नुपर्ने, नेपान वार्षिकोत्सव मनाउनुपर्ने, र, नेपालमा ‘सहभागिता दिवस’ प्रवद्र्धनमा वकालती भूमिका निभाउँदै अझ सशक्त बन्ने प्रतिबद्धता जनाउने दिन । तर नेपान पनि ‘लकडाउन’मा छ । अफिसको ताल्चा बन्द छ । साथीहरू ‘लकडाउन’ सफलताको कामना गर्दै घरघरमा हुनुहुन्छ । हामी सबै सदस्यजन घरघरमा छौं । यो राष्ट्रव्यापी बाध्यता ! यो विश्वव्यापी बाध्यता !

‘सहभागिता दिवस’को सन्दर्भमा केही गर्न पाइएन आज । ‘नेपान डे’ भनेर पनि जमघट हुन पाइएन आज । रजतजयन्ती वर्ष समापन यसै गयो । २६ औं वर्षारम्भको दिन सदस्यहरू आ–आफ्ना घरमा बसेर यस्तरी सुस्ताउनुपर्ला भन्ने कहिले नसोचेको कुरा हुँदैछ । कहिल्यै कल्पना नभएको कुरा हुँदैछ ।

२०७४ चैत महिनामा मनाइएको ‘सहभागिता दिवस’ तथा नेपान स्थापनाको २४ औं वार्षिकोत्सवका दिन नेपानको आफ्नै घर (काठमाडौं महानगरपालिका वडा नं. ३२, कोटेश्वर, जनता–मार्ग, सहयोगीनगर, दोभानटोल) को सभाकक्षमा हामी भेला भएका थियौं । उक्त दिन २३ वर्ष सफलतापूर्वक सम्पन्न भएकोमा २३ वटा मैनबत्ती बालेर कार्यक्रम आरम्भ ग¥यौं । पहिलो चरणमा एक विशेष छलफल कार्यक्रम राखिएको थियो । छलफलको विषय थियो ‘विकासमा सामाजिक जवाफदेहिता’ । उक्त छलफलका लागि विशेष आमन्त्रित वक्ता डच नागरिक लुसिया नास हुनुहुन्थ्यो । इथियोपियाको विशेष अनुभवमा आधारित कार्यपत्र उहाँले प्रस्तुत गरेपछि व्यापक छलफल भएको थियो । नेपानका क्षमता विकास विशेषज्ञ गोविन्द पौडेलले पनि विशेष समय लिएर सहवक्ताका रूपमा पारस्परिक जवाफदेहिता अभिवृद्धिसम्बन्धी नेपानसम्बद्ध आफ्ना ठोस अनुभवहरू सेयर गर्नुभएको थियो । कार्यक्रमको सभापतित्व नेपान अध्यक्षका हैसियतले मैले गरेको थिएँ भने सहजीकरण विकासविद् तेजराज दाहाल र फटिक थापाले गर्नुभएको थियो । तत्पश्चात् दोस्रो चरण आरम्भ भयो । नेपानले २३ वर्षमा हासिल गरेका प्रमुख उपलब्धिका बारेमा चर्चा गरियो । सोही मौकामा अतिथिको रूपमा उपस्थित हाल लण्डन निवासी कवि गोकुल भण्डारी (रुपाकोट, गुल्मी) ले आफूले सिर्जना गरेको नेपानसम्बन्धी एक रोचक शुभकामना–कविता वाचन गरेर सुनाउनुभयो ।

साथै सोही अवसरमा मैले आफ्नो दिवंगत ज्येष्ठ सुपुत्र प्रसिद्ध कणेलको स्मृतिमा नेपानभित्रै एक पुरस्कार (सम्मान) कोष स्थापना गर्ने भनेर तत्काल रु. १ लाखको चेक नेपानका तत्कालीन कार्यकारी निर्देशक फटिक थापालाई हस्तान्तरण गरेँ । सो कोष एक बैंकमा राखी प्राप्त हुने ब्याजबाट प्रत्येक वर्ष १० हजार नगद र प्रमाणपत्रसमेतको एक विकास लेखन पुरस्कार एकजना वरिष्ठ विकासकर्मी (लेखक) लाई नेपानबाट प्रदान गर्ने घोषणा गरियो ।

नेपानमा हाल करिब ३०० सदस्य छन् । त्यसमा ४०, ५० प्रतिशत सदस्य सक्रिय रहे पनि हरबखत सय–सवासय सदस्यको सहभागिता हुनुपर्ने, तर किन हुँदैन ? यो प्रश्नको उत्तर निकै कठिन छ । झट्ट पाउन सकिँदैन । बदलिँदो समयको माग, सदस्यको आवश्यकता, रुचि, बहुपक्षीय संलग्नता, नेपानबाट अपेक्षा र अपेक्षापूर्ति हुने क्रम र सम्भावना, सदस्यता शुल्क र अन्य योगदानको तह; सदस्यको बढ्दो क्षमता, योग्यता र पदीय वाह्य अवसरहरू एवम जिम्मेवारी तथा प्रतिष्ठा बढोत्तरी÷परिवर्तन आदि दर्जनौं कारण हुन सक्छन् सबै ठाउँमा सबै भेला हुन नसक्ने कारण । त्यसो त सदस्यतामा आधारित ‘भोल्युन्टरी नेटवर्क’मा बढी अपेक्षा राख्नु पनि हुन्न र धेरैजसो संस्थाको हालत यस्तै नै हुन्छ भनेर सहभागीमूलक विकास पद्धतिका अग्रज प्रा.डा. रोबर्ट च्याम्बर्स बारम्बार भन्ने गर्छन् । यो वास्तविकतालाई पनि हामीले मनन गर्नैपर्छ ।

आजैका दिनदेखि २५ वर्ष पूरा गरियो । २६ वर्ष प्रवेश गरियो । ‘लक्का जवान’ भइयो । अहिले करिब ३०० सदस्य छन् । आफ्नै ३ तले घर छ । केही अक्षयकोषका रकमहरू छन् । ‘सहभागिता’ नेपाली प्रकाशन र ‘पार्टिसिपेसन’ अंग्रेजी जर्नलले आफ्नै महिमा र उपमा बनाएका छन् । सन्दर्भ सामग्रीको रूपमा विकासकर्मीमाझ लोकप्रिय बनेका छन् । नेपानबाट प्रशिक्षित सयौं विकासकर्मी देशभर सक्रिय छन् । विदेशमा समेत केही सदस्य आआफ्ना क्षेत्रमा नेपान सदस्य भनेर गौरव गरिरहेका छन् ।

बुढ्यौली सवालमा नेपान अग्रणी साथी बनेको छ सबैका लागि । एक स्रोतकेन्द्र भएको छ धेरैका लागि । आफनै एउटा लाइब्रेरी छ । नेपालभर नेपान–सञ्जालको छवि राम्रो छ । विश्वमा पनि नेपानको छवि राम्रो भएको कुरा स्वयम विश्वप्रसिद्ध विकासविद् रोबर्ट च्याम्बर्सको भनाइ छ । नेपान सदस्य बन्न पाएकोमा हरेक व्यक्ति गर्व गर्छन्, हरेक संस्था शान अनुभव गर्छन् । विगत २५ वर्षका एक–एक कामले नेपानलाई सधैं विकासकर्मीका नेटवर्कमध्ये ‘अब्बल’ नेटवर्कमा दर्ज गरेको छ । अनुसन्धानमा नेपानले गरेको काम भरपर्दो मान्छन् साझेदारहरू । वकालती काममा नेपानले लिड गरोस् भन्छन् सहकर्मीहरू । फिल्डमा नेपानका काम पारदर्शी र भरपर्दा हुन्छन् भन्छन् साझेदारहरू । नेपानको अफिस सञ्चालनदेखि हरेक कुरा पारदर्शी र सहभागीमूलक हुन्छन् भन्छन् हरेक भुक्तभोगीहरू । यी सबै सबै नेपानले कमाएका साख रहेछन्, आर्जन गरेका विश्वास र भरोसा रहेछन् ।

विश्वभर नै पछिल्लो समयमा विकास–बजेट खुम्चिँदो छ । गैरसरकारी संस्थाको भूमिका खुम्च्याइँदै छ । दातृ निकायको सोच र अवधारणा खुम्चिँदो छ । वाह्य सहयोग/विकास सहायता खुम्च्याइँदै छ । यसको मार नेपाल देशले पनि भोग्न थालिसकेको थियो ।

नयाँ चुनौतीबीचको कोरोनामय ‘सहभागिता दिवस’ र नेपान

विश्वभर नै पछिल्लो समयमा विकास–बजेट खुम्चिँदो छ । गैरसरकारी संस्थाको भूमिका खुम्च्याइँदै छ । दातृ निकायको सोच र अवधारणा खुम्चिँदो छ । वाह्य सहयोग/विकास सहायता खुम्च्याइँदै छ । यसको मार नेपाल देशले पनि भोग्न थालिसकेको थियो । नेपालमा पनि नयाँ संविधान निर्माण भएपछि प्रदेश र स्थानीय सरकारसहितका संघीय संरचना तयार भए, विकास प्रक्रिया र प्रशासनमा गैरसरकारी भूमिकालाई कम आँक्न थालिएको स्थिति पनि छ । यी सबै कुराले नेपानजस्ता गैसस पहिलेको तुलनामा खुम्चिँदै जानुपर्ने बाध्यता आउने हो कि भन्ने संशय बढ्न थालेको छ । नागरिक समाजको भूमिका नहुने विकास प्रणाली कुनै लोकतान्त्रिक पद्धतिमा परिकल्पनासमेत हुन नसक्ने भए पनि कहिलेकाहीँ नेपालमा यस विषयमा समस्या उत्पन्न हुने गरेका छन्, छलफल चल्ने गरेका छन्, विवादसमेत उत्पन्न हुने गरेका छन् । नेपानले नागरिक सहभागिता र समावेशिता अभिवृद्धिकै लागि चासो, चिन्ता, चिन्तन, अध्ययन, प्रशिक्षण र प्रकाशनमा आफूलाई समर्पित गरेको हुँदा बदलिँदो परिवेशमा पनि यसको महिमा र आवश्यकता कत्ति नघटेको बरु झन् बढेको हामीले महसुस गरेका छौं । जनताको आवाज ठूलो र फराकिलो नभएसम्म कुनै पनि प्रणाली दिगोरूपमा टिक्न सक्दैन भन्ने कुरामा पनि नेपान विश्वस्त छ ।

 “यदि हामीले कठिन समस्याको सामना गर्नका लागि संकल्प ग¥यौं भने कसले भन्छ त्यो असम्भव छ भनेर ?” -विल्फ्रेड ग्रेनफेल

विश्वको विकास बजेट कोरोनाका लागि खर्च गर्नुपर्ने, नेपालको विकास बजेट र विदेशी सहायता पनि कोरोनासम्बद्ध समस्या र प्रभावका लागि छुट्याउनुपर्ने अवस्था आएको छ । यस्तो स्थितिमा नेपानजस्ता स्वयमसेवी गैससहरूले साझेदारिताका अवसर खुम्चिँदै जाँदा झनै समस्या खेप्नुपर्ने निश्चित छ । कोरोनापछिको विश्व–परिदृश्य नै फरक हुँदैछ । यस्तो स्थितिमा नेपानले पनि आफ्नो ‘परिदृश्य’ फरक बनाउँदै र परिमार्जन गर्दै जानैपर्छ । २६ औं वर्ष प्रवेश गर्न लाग्दाका यी चुनौती र अवसरबीच जुध्नैपर्छ । आजको दिनले दिने मूल सन्देश पनि यही हो । नेपालका विकासकर्मी र नेपानका सबै सदस्यहरू यो समस्या र चुनौतीसँग जुध्नुको विकल्प छैन ।

अन्त्यमा,

विश्वप्रसिद्ध चिन्तक विल्फ्रेड ग्रेनफेलले भनेको कुरा हामी सबैका लागि लागू हुन्छ : “यदि हामीले कठिन समस्याको सामना गर्नका लागि संकल्प ग¥यौं भने कसले भन्छ त्यो असम्भव छ भनेर ?” बस्, आजलाई यत्ति ।

जय सहभागिता दिवस ! जय नेपान !!

(लेखक नेपान निवर्तमान अध्यक्ष हुन् )