इन्जिनियर र ऋणीको चाल नबुझ्दा फस्यो बैंक, बचतकर्ता बेलैमा होसियार हौं !

रुषा थापा
जन्मिएको मितिले १६ वर्ष पुगेपछि सरकारले नागरिकता दिन्छ । त्यस्तै, १८ वर्ष पुगेपछि बैंक खाता खोल्न पाइन्छ । १९ वर्ष पुगेपछि आफ्नो नाममा भएका जायजेथा धितो राखेर बैंक तथा वित्तिय संस्थाबाट कर्जा लिन पाइन्छ । त्यसरी ६० वर्षसम्म ऋण लिन पाउने व्यवस्था छ । यसकारण यसबीचमा उसले ऋण लिनुपर्छ ।

अहिले यो उमेर समूहमा ऋण लिनेहरुको संख्या बढ्दो छ । उनीहरु करोडौंको हाराहारीमा छन् । सहकारीबाट ६३ लाख सर्वसाधारणले ऋण लिएको बुझिन्छ । लघुवित्तबाट २७ लाख, बैंकबाट २२ लाख र व्यक्तिहरुबाट मीटरब्याजमा लाखौंले ऋण लिएका छन् । यी ऋणीहरुले विशेषतः चार वटा धितो राखेका छन् । घरजग्गा, गाडी, सेयर र सुन ।

व्यक्तिहरुले कर्जा प्रवाह गर्दा पहिल्यै आफ्नो नाममा धितो पास गर्छन् । एक लाख ऋण दिएमा महिनाकै पाँच हजारदेखि ३० हजारसम्म ब्याज असुल्छन् । किनकि तीन महिनाभित्र ऋण चुक्ता नगरे एक लाखमा पचाऔं लाखको धितो पचाइदिन्छन् । बैंक तथा वित्तिय संस्थाहरुमा चाँहि योभन्दा फरक छ । यिनीहरुले धितोको मूल्यांकन गर्न इन्जिनियर राखेका हुन्छन् ।

उनीहरुले आफू त्यहाँ पुगेको दिन घरजग्गा कसरी किनबेच भइरहेको छ ? त्यसैको आधारमा मूल्यांकन गर्दछन् । त्यस्तै, सवारीसाधन मोडेल र सिसिको आधारमा मूल्यांकन गर्छन् । सेयर र सुनको हकमा पनि बजारमा किनबेच भइरहेको मूल्यका आधारमा गरिन्छ ।

यसरी इन्जिनियरले धितोको मूल्यांकन गरेपछि त्यसको ६० देखि ८० प्रतिशतसम्म कर्जा प्रवाह गर्न बैंक, वित्तिय संस्थालाई सिफारिस गर्दछ । कतिपय इन्जिनियरले घुस खान्छन् । अनि कम मूल्यको धितोलाई बढी मूल्यांकन गरिदिन्छन् । घुस नपाए चाँहि बढी मूल्यको धितोलाई कम मूल्यांकन गरिदिन्छन् । मूल्यांकन गर्ने इन्जिनियरले विगत गर्छ न भविष्य ।

उसले केबल वर्तमान अर्थात् आफू गएको दिन त्यहाँ कतिमा घरजग्गा किनबेच भइरहेको छ ? गाडी, सेयर र सुनको मूल्य कति छ ? त्यसैको आधारमा धितोको मूल्यांकन गर्दछन् । अर्कोकुरा, ऋणीले इन्जिनियरलाई पंगु बनाउँछन् । बैंकले इन्जिनियरलाई धितोको मूल्यांकन गर्न पठाउँदा ऋणी पनि सँगै जानुपर्छ । किनकि कुन धितो हो ? ऋणीलाई मात्र थाहा हुन्छ ।

ऋणीलाई धेरै कर्जा चाहिएको हुन्छ । तर, आफ्नो धितो भने कम मूल्यको भएपछि उसले छरछिमेक वा मान्छे लगाएर इन्जिनियरलाई बढी मूल्य भन्न लगाउँछ । अर्थात् २५ लाख आनामा नबिक्ने जग्गालाई ५० देखि ७० लाख भन्न लगाइन्छ । पाँच–६ जनासँग त्यो ठाउँमा घरजग्गाको मूल्य सोधेपछि इन्जिनियरले विश्वास गर्छ ।

उसलाई थाहा हुँदैन कि उनीहरुलाई ऋणीले परिचालन गरेको हो । अनि त्यो ठाउँमा घरजग्गाको मूल्यका आधारमा इन्जिनियरले ८० प्रतिशतसम्म कर्जा प्रवाह गर्न बैंकलाई सिफारिस गर्छ । बैंकले इन्जिनियरको भरमा ऋण दिन्छ । उसलाई पनि थाहा हुन्न कि हामी पंगु बनिरहेका छौं । उता, ऋणीसँग बैंकका सञ्चालक, अध्यक्षहरु ऋणको दश प्रतिशत कमिशन खान्छन् । एक प्रतिशत सेवाशुल्क भनेर तीन प्रतिशत, १६ देखि १८ प्रतिशत ब्याज भनेर ४८ देखि ८० प्रतिशतसम्म र तीन किस्ता नतिर्नेबित्तिकै धितो लिलाम गर्छन् ।

यसमा रोचक कुरा के छ भने बैंकले ऋणीलाई ठगेर कमाएको सोच्छ । तर, ठगिएको चाँहि बैंक हुन्छ । किनकि धितो लिलाम गरेपछि बल्ल उसलाई थाहा हुन्छ कि आफूहरु ठगिएको । धितो कमसल र दिएको ऋणसमेत नउठेपछि बैंक पछुताउँछ । जुन पछिल्लो समय बढ्दो छ । एकातिर घुस खाएर इन्जिनियरले धितोको मूल्यांकन गर्ने, अर्कोतिर ऋणीले इन्जिनियरलाई पंगु बनाउने ।

अनि फस्ने चाँहि बैंक । त्यसमा पनि घरजग्गा, गाडी, सेयर र सुनको मूल्य दलालीहरुले कृत्रिम रुपमा बढाएका हुन् । पाँच दशकअघि रोपनीको दश हजारमा नबिक्ने जमिन दलालहरुले टुक्राटुक्रा पारेर आनाकै २५ लाखदेखि करोडौं पुर्याए । गाडी छिमेक भारत र चीनबाट ल्याइन्छ । अटो शोरुमहरुले एकदेखि बढीमा दश लाखमा सवारी साधन किनेर ल्याउँछन् ।

तर, यहाँ चाँहि एक लाखको गाडी दश लाखमा बेच्छन् त दश लाखको गाडी करोडौंमा । सेयरको मूल्य बढाउनमा सीमित दलालहरु छन् । उनीहरुले आफूले सेयर बेच्ने बेला मूल्य बढाउँछन् त किन्ने बेला स्वाट्टै घटाइदिन्छन् । जुन कुरा सर्वसाधारणदेखि बैंक, वित्तिय संस्थासम्मले बुझेनन् । किनकि सेयर बैंक आफैंले एक सय रुपैयाँ प्रतिकित्तामा निष्काशन गरेको हो ।

मूल्य बढेर ३२ सय पुगेको देखेपछि बैंकले प्रतिकित्ता सेयरलाई २८ सयसम्म कर्जा प्रवाह गरेको पाइन्छ । उता, सुन वि.सं. २०२२ सालमा प्रतितोला ८० रुपैयाँ थियो । दलालीहरुले एकाएक मूल्य बढाएर केही महिनाअघि एक तोला सुनकै मूल्य दुई लाख ५८ हजार पाँच सय पुर्याए । मूल्य बढेपछि बैंकदेखि सर्वसाधारणसम्मले सुनमा लगानी गरे ।

अहिले सुनको मूल्य निरन्तर घटिरहेको छ । सुनमात्र होइन, घरजग्गा, गाडी र सेयरको मूल्यमा पनि पहिरो आएको अवस्था छ । पाँच–६ वर्षअघि आनाकै करोडौं भनिने जग्गा अहिले लाखौंमा किनबेच नभएको अवस्था छ । घर पनि बिक्दैन । गाडी र सेयर किन्ने पनि कोही छैन । करोडौंको गाडी लाखौंमा दिन्छुभन्दा समेत किन्ने भेटिँदैन ।

सेयरमा पनि यस्तै छ । ३२ सयको सेयर मूल्य घट्दै २६ सयमा झरिसक्यो । केही समयपछि एक हजारमा आउने बजारमा व्यापक चर्चा छ । बैंक, वित्तिय संस्था वा व्यक्तिबाट लिएको ऋण तिर्न नसकेपछि अहिले आत्महत्या गर्ने, जेल पुग्ने, देश छोड्ने वा लुकेर हिँड्ने बढ्दो छन् । बैंकको ऋण तिर्न नसकेकै कारण कालोसूचीमा पर्ने लाखौं छन् ।

दैनिक पत्रपत्रिकामा दिनहुँ बैंक, वित्तिय संस्थाले धितो लिलामको सूचना निकालेका हुन्छन् । एउटै पत्रिकामा दर्जनौं बैंक, वित्तिय संस्थाले त्यस्ता सूचना निकाल्छन् । सहकारी करोडौं बचतकर्ताको खर्बौ रकम खाएर भागेको छ । पीडित बचतकर्ताहरु कहिले माइतीघरमा आन्दोलन गर्छन् त कहिले समस्याग्रस्त सहकारी समितिको कार्यालयमा ।

सरकार भन्छ–सहकारी सञ्चालक, अध्यक्षहरुको धितो बेचबिखन गरेर बचतकर्ताको रकम फिर्ता गछौं । तर, किन्ने कसले । अर्कोतर्फ, घरजग्गा, गाडी, सेयर, सुनको मूल्य दलालीहरुले कृत्रिम रुपमा बढाएका हुन् । जुन मूल्यमा अहिले भारी गिरावट आइरहेको छ । अब घरजग्गा, गाडी, सेयर र सुन कारोबार झनै घट्ने छ ।

किनकि एकातिर मानिससँग पैसा छैन, अर्कोतिर यसको कृत्रिम मूल्य बढाएको जनताले थाहा पाइसकेका छन् । घरजग्गा, गाडी, सेयर र सुनमा लगानी गर्दा सर्वसाधारणसँगै बैंक पनि डुबेका छन् । आँखा चिम्लेर यी क्षेत्रमा लगानी गर्दा आज बैंकलाई निल्नु न ओकाल्नु भएको छ । ऋणी त कर्जा नतिरी भागिहाले । तर, धितो लिलाम गर्दा आधासमेत नउठ्ने भएपछि बैंक नराम्ररी फसेको छ । बैंक संकटमा परिसक्यो । तैपनि लुकाउने प्रयास जारी छ ।

अर्को मुख्य प्रश्न चाँहि बैंकले अब कर्मचारीलाई तलब कसरी दिन्छ ? बचतकर्तालाई ब्याज कसरी दिन्छ ? राज्यलाई कर कसरी तिर्छ ? घरधनीलाई भाडा कसरी तिर्छ ? र, सेयर होल्डरलाई लाभांश कहाँबाट ल्याएर दिन्छ ? बचतकर्ता सचेत हौं । सहकारीजसरी बैंकबाट नफसौं । समयमै सोचविचार गरेर आफ्नो रकमको आफैं सुरक्षा गरौं ।