राजस्थानको धूलोले काठमाडौँ घुर्मैलो, न छरपस्ट घाम न पानी पर्ने छाँट

काठमाडौँ । बादल लागेको छैन, त्यसैले पानी पर्ने कुनै छाँट पनि छैन । हिउँद नभएकाले कुहिरोको सम्भावना पनि छैन । तर पनि यतिबेला राजधानीको आकाश सफा छैन । केही दिन अघि पानी प¥यो, आकाश खुलेर नीलो थियो । तर अहिले रातो र घुर्मैलो रङ मिसिएको तुवाँलोले भरिएजस्तो देखिन्छ । “सडकमा धूलो नउडे पनि अनुहार र नाकमा धूलो परेजस्तो लाग्दैछ,” बटुवा रमिता सुवेदीले भन्नुभयो, “दिउँसो केही समय तातो हुन्छ तर साँझ बिहान चिसो महसुस गर्छु ।”

भारतको राजस्थानबाट आएकोे हुरीको परिणामले राजधानीको आकाश र मौसम धूलोले भरिएकोे मौसमविद् राजु प्रधानाङ्ग बताउनुहुन्छ । “थार मरुभूमिमा यतिबेला बालुवाको धूलोसहितको ठूलो हुरी चलिरहेको छ,” उहाँले थप्नुभयो, “चर्किदो घामसँगै बलौटे माटो हुरीसँगै उड्ने गर्छ ।”

उहाँका अनुसार यसलाई ‘डस्ट स्ट्रोम’ भनेर चिनिन्छ । हुरी बनेको स्थानमा न्यून चापीय प्रणालीको विकास हुँदा त्यो हुरी अन्यत्र सर्दै जान्छ । जसरी बादल सर्दै गएर अन्यत्र पानी पर्छ । त्यसरी नै बालुवासहितको हुरीको त्यो बाक्लो स्वरुप नेपाल लगायतका देशमा भित्री रहेको छ ।

“राजस्थानमा चलेको पश्चिमी वायुले पूर्वतिर धकेल्दै भारतको बिहार, उत्तर प्रदेश हुँदै त्यो प्रदूषित हावा नेपाल आएको हो,” प्रधानाङ्गले थप्नुभयो, “थार मरुभूमिमा हुने मौसम प्रणालीमा यसरी नै हरेक वर्ष परिवर्तन आउनेगर्छ ।” यस्तो अवस्था नेपालमा अझै तीनचार दिन रहने मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले जनाएको छ ।

हाल नेपालमा त्यो हुरीको प्रभाव रहे पनि दृश्यात्मक क्षमता (भिजिविलिटी) सात किलोमिटर रहेको छ । प्रधानाङ्गका अनुसार यो क्षमता तीन किलोमिटर वा त्यो भन्दा तल झर्यो भने हवाइ उडानमा असर पर्छ । यही प्रणालीका कारण सूर्यको किरण आकाशको सम्पूर्ण प्रकाश समेत पृथ्वीमा आइपुगेको छैन ।

धूलोसहितको एक प्रकारको घेरा वायुमण्डलमा बनेकाले प्रकाश परावर्तन भई फर्केको छ । जसका कारण चर्को घाम लागे पनि गर्मी बढेको छैन ।

त्यही कारण आम मानिसले शीतल महसुस गरेको मौसमविद् बताउँछन् । केही दिन अघिसम्म उपत्यकामा ३३.५ डिग्री सेन्टिग्रेट पुगेको तापक्रम अहिले ३०–३१ डिग्री आसपास रहेकोे छ । अझ बिहान बेलुका त्यो अझ तल झर्ने गरेको छ ।
यस्तो हुरीले मानव स्वास्थ्यमा असर पार्नसक्ने वातावरण विभागका सूचना अधिकारी शङ्करप्रसाद पौडेलले बताउनुभयो ।
“वातावरण प्रदूषित त बनाउँछ नै त्यो सँगै मानिसमा रोगको सङ्क्रमण वृद्धि गराउन सक्छ,” पौडेलले थप्नुभयो, “यस्तो हावा वर्षका एकदुइपल्ट आउँदा हालकै जस्तो वातावरण्ीाय असर देखिन्छ ।”

उहाँका अनुसार राजस्थानको हुरी सिधै यहाँ आइपुग्दा त्यसमा बालुवा र माटोका कणमात्र हुन सक्थ्यो । तर विभिन्न क्षेत्र घुम्दै आउने हुनाले उद्योग र सवारीको धूवाँ, अन्यत्रको प्रदूषित धूलोका कण र प्रदूषित हावा समेत बोकेर आउँछ । “यसले मानिसको श्वासप्रश्वासमा सिधै असर गर्छ,” पौडेलले स्पष्ट गर्नुभयो, “जसका कारण रुघा, खोकी लगायतका सङ्क्रमण बढ्न सक्छ ।” नेपालमा वन तथा वातावरण मन्त्रालयको वातावरण विभागले यस्तो प्रदूषण मापन गर्न १९ वटा प्राक्टिकल स्टेसन राखेको छ । त्यसमा १४ वटा सरकारका र बाँकी अन्य निकायसँग मिलेर स्टेसन राखिएको विभागले जनाएको छ । जसले हावा र वायुमण्डलमा भएको प्रदूषणको मापन गर्दै त्यसलाई सुधार्ने बाटो सुझाउँछ । ठूलो पानी र ठूलो हुरी नचलेसम्म नेपालमा देखिएको यस्तो अवस्थामा परिवर्तन आउन नसक्ने वातावरणविद् बताउँछन् ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको मापदण्ड अनुसार वायुमा २.५ पीएम भन्दा सानो सूक्ष्म कण बढेमा वायु प्रदूषण भएको मानिन्छ । विश्वमा १० यूजी÷एमक्यूभन्दा माथि उक्लेमा प्रदूषणको स्तर बढ्ने विश्व वायु प्रदूषणसम्बन्धी प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । नेपालको आफ्नै स्थानीय मापदण्ड अनुसार यहाँ ४० यूजी÷एम क्यूबाट माथि उक्लेमा प्रदूषण भएको मानिन्छ ।

राजधानीमा तोकिएभन्दा बढी वायु प्रदूषण रहेको छ । यहाँ धूलो, धूवाँ तथा वायुमा मिसिने विभिन्न कणले प्रदूषण बढाएको वातावरण विभागले जनाएको छ । विभागका अनुसार यहाँको वायुमा २.५ पीएम भन्दा सानो सूक्ष्म कणको वृद्धि भइरहेको छ । वायु प्रदूषणको विश्व सूचीमा प्रदूषित शहरमध्ये काठमाडौंँ २१ औँ स्थानमा रहेको छ । सन २०१८ को तथ्याङ्क अनुसार यहाँको वायु ४५.९ यूजी÷एमक्यूको स्तरमा रहेको छ ।