नेपाली ढाकाको मौलिकता जोगाऔँ !

‘जसरी हिजो आज बनारसी साडीको ओरिजिनालिटी घट्यो, हो त्यसरी नै । तेह्रथुम र पाल्पाली ढाकाको ओरिजिनालिटी मासिने डर, छ ।’

काठमाडौं । नेपाली ढाका अहिले अनेकन् डिजाइनमा देश विदेश पुगिरहेको छ । नेपाली ढाकाको बजार बढ्नुको श्रेय भने नेपाली गृह श्रमिक महिलालाई नै जान्छ । देश विदेशमा हाते ढाका डिजाइनको माग बढ्दो छ । तर, तानमा बसेर ढाका बुन्ने गृह श्रमिकहरु भने घट्दै छन् । उनीहरुमाथि राज्यको ध्यान जान सकेको छैन । विविध कठिनाइका बाबजुद पनि नेपाली गृह श्रमिक महिलाले नेपाली मौलिक ढाकाको विरासत जोगाएका छन् ।

नेपाली ढाकालाई विभिन्न डिजाइनमा उतार्ने र व्यापार गर्नेहरुको लर्को छ । तर, परम्परागत एवं मौलिक ढाका बुन्नेहरु पलायन भइरहेका छन् । ललितपुरको नखिपोटमा घरेलु उद्योग एवं ढाका प्रशिक्षण केन्द्र चलाइरहेकी कृष्ण कुमारी पौडेलका अनुसार उनीसँगै मौलिक ढाकाको कोर्ष गरेकाहरु र उनैले तालिम दिएर दक्ष भएकाहरु समेत कयौँ पलायन भइसकेका छन् ।

उनले भनिन्, ‘ढाका बुन्न र डिजाइन गर्न दक्ष भइसकेकाहरु कति कोरिया पुगे । कति अन्य मुलुक गए ।’ उनीहरुले किन वैदेशिक रोजगारी रोजे ? त्यहाँ गएर कुन् पेशा व्यवसाय अपनाए ? जवाफमा उनले भनिन्, ‘मलाई थाहा भएसम्म केही नेपालबाट ढाका र अन्य कपडाका डिजाइन सप्लाई गर्ने सिलसिलमा गए भने अन्य नेपालमा ढाका बुनेर खासै आम्दानी भएन भनेर नोकरी गर्न कै लागि विदशिएका देखिन्छन् ।’

पौडेलका अनुसार अहिलेको पुस्ता तानमा ढाका बुन्न रुचाउँदैन । तर, ढाका नै भोलिका दिनमा हाम्रो समृद्धिको आधार बन्छ भन्ने बुझेका छैनन् उनीहरुले, पौडेल अगाडि भन्छिन्, ‘दक्ष बनेकाहरु विदेश जान्छन् । सामान्य बुझेकाहरु आन्दानी गर्न सकिँदैन भनेर आँत्तिएर भाग्छन् । ढाकाको भ्याल्यु बुझेका छैनन्, मूल समस्या यही हो ।’

कृष्णकुमारी पोख्त ट्रेनर हुन् । उनले आफैं तान किन्न सक्नेलाई घरमै ढाका बुन्न प्रेरित गर्छिन् भने तान किन्न नसक्नेहरु उनकै उद्योग तथा तालिम केन्द्रमा आएर ढाका बुन्ने गर्दछन् । उनले भनेकी छन्, ‘ढाका त मेरो जीवनको पर्याबाची नै भइसक्यो । म सबा नेपालको मेम्बर हुँ । सबाले नै मलाई ढाका चिनायो । सबाले व्यवसाय गर्न सिकायो र सबा कै कारण शीर्ष १० भित्र परेर स्थापित भएँ । आज ढाका कै कारण मलाई सबैले चिन्छन् । सम्मान गर्छन् । र, हुँदै जाँदा मैले दुई कार्यकाल मुलुकको राष्ट्रपति बन्नु भएकी विद्यादेवी भण्डारीका लागि पनि ढाकाको साडी डिजाइन गर्ने अवसर पाएँ ।’

ढाकासँग कै लगाबले ७० हजारसम्मको इनोभेटिभ अवार्ड थापेकी छन्, उनले । पौडेलले बुनेको तथा डिजाइन गरेका मौलिक ढाकाका कपडा हङकङ, युके र अष्ट्रेलिया लगायत मुलुक पुगिरहेका छन् । उनको साडी आइटम चाँहि ‘टोटल’ सबाले नै बेचिदिने गरेको थियो । ढाका अब ब्राण्ड भइसक्यो, ‘सबा कै कारण ढाकाले ब्राण्ड पाएको भन्नुपर्छ । ढाकामा दुःख धेरै हुन्छ । ढाका बुन्न समय धेरै लाग्ने र आम्दानी कम हुने भएका कारण सबै बाहिर जान हतारिन्छन् । तर, त्यसो गर्नु हुँदैन हामी सिर्जनशील र आशावादी पनि हुन जान्नु पर्दछ ।’

पलायन हुने क्रमलाई रोक्न सके ढाका हाम्रो आर्थिक रुपान्तरणको आधार बन्नसक्छ । ‘ढाका कै प्याटर्नमा हामी अल्लो, भाङ्, गाँजा लगायतबाट बनेका नेपाली कपडा निर्यात गरेर राम्रो आयआर्जन गर्न सक्छौँ’, पौडेलले भनिन् ।

ढाकालाई थप विस्तार गर्न सरकारले सहुलीयत र सुविधाहरु दिनु पर्छ, उनले भनिन्, ‘सरकारले घरेलु उत्पादनलाई बढावा दिन नसके कै कारण मान्छेहरुमा बाहिरबाट आउने कपडा ब्राण्डेड र नेपाली कपडा ननब्राण्डेड भन्ने उच्च भ्रममा छन् । जस कारण नेपाली कपडाले नेपाली बजार मै महत्व पाउन सकिराखेको छैन ।’

हरेक सरकारी एवं गैरसरकारी निकायहरुमा नेपाली ढाका वा कपडा कै सरसामान प्रयोगमा ल्याउन मात्रै सक्ने हो भने पनि भुइँतहदेखि सम्भ्रान्त घरानासम्मका मानिसको जीवनस्तर थप हराभरा हुने उनको भनाई छ ।

जोगाऔँ मौलिकता

पौडेलका अनुसार अहिलेसम्म नेपाली मौलिकता जोगिए पनि पुस्तान्तरमा त्यो मासिएर जाने खतरा छ । जसरी हिजो आज बनारसी साडीको ओरिजिनालिटी घट्यो, हो त्यसरी नै । तेह्रथुम र पाल्पाली ढाकाको ओरिजिनालिटी मासिने डर, छ ।

अहिलेका मान्छेलाई मलमल भन्नेवित्तिकै सिरकको खोलसम्म याद हुन्छ । तर, हिजो महिलाहरुले लगाउने अधिकांश पहिरनमा ओरिजिनल मलमल प्रयोग हुन्थ्यो । पौडेलले भनिन्, ‘अहिलेसम्म हामीले तानमा बुनेका ढाकाले ओरिजिन बचाइरहेको छ । अब यसलाई संग्रहित गर्ने मात्रै भन्दा पनि स्थानीय, प्रदेश र संघ तीनै तहका सरकार मिलेर थप विस्तार र ब्राण्डिङ गर्दै लैजानु पर्दछ । त्यो पनि ईन्स्टिच्युसनको रुपमा र विविधीकरण गरेर ।’

त्यस्तो गर्नलाई सबैभन्दा पहिले गृह श्रमिकको मुद्दा सम्बोधन गरिनु पर्ने उनको भनाई छ । उनका अनुसार केही समय पहिले तान बनाउने मान्छेहरु समेत भेट्न मुस्किल परिसकेको थियो । सबा लगायत संस्थाहरुले जब गृह श्रमिकलाई उत्प्रेरित गरेर ढाकालाई ब्राण्डिङ गरिदिए, अहिले हाम्रै दिदीबहिनी र दाइहरु ध्माधम आफैं तान बनाइरहनु भएको छ । अहिले, प्रयोग भइसकेको सालको काठ प्रयोग गरेर तान बनाए ३५-४० हजारमा बन्छ भने नयाँ काठ राखेर बनाए ६०-७० हजार पर्छ । त्यसकारण सबै गृह श्रमिकले सिप भए पनि तान बनाउन वा किन्न सकिरहेका हुँदैनन् । जस कारण पलायनको बाटो रोज्छन् ।

ढाकाबारे स्थानीय सरकारको बुझाई

ललितपुरको गोदावरी नगरपालिकाले ९ र १४ नम्बर वडाका नगरकोटी तथा नेवार समुदायलाई ढाकाको तालिम दिने र तान वितरण गर्ने योजना बनाएको छ । यसअघि गोदावरी नगरपालिकाले ३ र ६ नम्बर वडाका महिलालाई ढाका बुन्ने तालिम दिएको थियो । ३ का महिलाले काम गरिरहेका छन् भने ६ का महिलाले तालिममा लिएको सिप उपयोग गर्न सकेनन् । गोदावरी नगरपालिकाकी उपप्रमुख मुना अधिकारी भन्छिन्, ‘कतिलाई लगानीको अभाव भयो । कतिलाई सामग्री अभाव त कतिलाई उत्प्रेरणाको खाँचो । त्यस कारण अघिल्लो कार्यकालमा गरिएका कामहरुबाट हामीले पाठ सिक्यौँ र यो पल्ट अब सामग्री वितरणसहितको तालिम दिने तयारीमा छौँ ।’

गोदावरी नगरपालिकाले बैंक तथा वित्तिय संस्थाहरुसँग मिलेर महिला उद्यमशीलताका लागि सामूहिक ऋण तथा अनुदानको व्यवस्था समेत गरेको उपप्रमुख अधिकारीले बताइन् । उनका अनुसार त्यसरी उद्यम गर्ने समूह वा उद्योगले लिएको ऋणको व्याज ७ प्रतिशतसम्म नगरले नै तिरिदिने व्यवस्था गरिएको छ ।

ढाकाबारे गोदावरी नगरपालिका जति उदार देखियो ललितपुर महानगर त्यति उत्साही देखिएन । ललितपुर महानगरकी उपप्रमुख मन्जली शाक्य बज्राचार्यले आफुहरुले पहिल्यै थुप्रै काम गरिसकेको र त्यसरी गरेका कामको प्रचार गरिरहनु नपर्ने बताईन् ।

उनकै महानगरमा यसअघि तालिम लिएका महिलाहरु आफ्नै घरमा तान राखेर ढाका बुन्न सकिरहेका छैनन् भने कतिपय अर्कैको दैनिक ज्यालादारीमा काम गरिरहेका छन् । यो पल्ट महिला उद्यमीहरुको सम्मेलन गर्ने तयारी भने ललितपुर महानगरले गरेको छ । महिला उद्यमी संयोजन समिति बनाएर अघिबढेको ललितपुर महानगरले गृह श्रमिकलाई हित हुने थप योजना भने ल्याउन सकेको छैन ।

ढाकाको इतिहास

तान लगाउने र कपडा बुन्ने कुरा, किराँती मुन्धुमसँग जोडिएको छ । तेह्रथुममा त्यसरी देउताले तान बुनेको ठाउँ अहिले पनि धार्मिक पर्यटनको रुपमा परिचित छ । र, मान्छेले तान लगाउन थालेपछि देउताले तान बुन्न छोडेको कथन अहिले पनि तेह्रथुमका स्थानीयले सुनाउने गर्दछन् । किराँती देउता र मुन्धुमसँगको कथनका कारण पनि तेह्रथुम ढाकाको उद्गम मानिएको छ । त्यसै कारण पनि तेह्रथुमका स्थानीयले तान बुन्ने परम्परा छोडेका छैनन् ।

उता पाल्पामा २०१७ सालतिर ४ वटा हाते तान राखेर कपडा बुन्न थालेको इतिहास छ । र, जहाँ सुरुमा ८ जना महिलाले रोजगारी पाएका थिए । २०१८ सालमा स्थानीय उद्योगले उत्पादन गरेको खद्दर साडी बजारमा बिक्री भयो । र, लगत्तै पाल्पाबाट ढाका टोपी र चोलोको चर्चा सुरु भयो ।

पाल्पामा ढाका टोपी र चोलो उत्पादन हुँदैगर्दा काठमाडौमा बंगलादेशको राजधानी ढाकाबाट ढाका बुट्टेदार कपडा आउँथ्यो । त्यस बेला साहुमहाजनले त्यस्तो कपडाको टोपी बनाएर लगाउने प्रचलन चल्यो । त्यो बेला टोपीको मूल्य १० रुपैयाँदेखि २५ रुपैयाँसम्म पर्दथ्यो । टोपीको मूल्य महँगो भएका कारण त्यो बंगाली ढाका सर्वसाधारणको पहुँचमा आउन सकेन । ढाकाको जस्तै बुट्टा भएको कपडा पाल्पाको स्वदेशी वस्त्रालयमा उत्पादन हुन थालेपछि भने पाल्पाको कपडालाई आम रूपमा पाल्पाली ढाका भन्न थालियो ।

बगंलादेशबाट उत्पादन भएको ढाका टोपी सर्वसाधारणको पहुँचमा नभएको अवस्थामा पाल्पाली ढाका टोपीले सर्वसाधारणदेखि मध्यम परिवारको समेत मन जित्यो । २०१९ सालदेखि पाल्पामा ढाका कपडाको उत्पादन सुरु भए पनि मसिनो धागोबाट बुट्टा भर्नुपर्ने भएकाले गाह्रो कामका कारण कामदार पाउन कठिन भयो । गरेका कामदार पनि लामो समय नटिक्ने भएपछि उद्योगी आफैंले विरासत जोगाउनु परेको इतिहास छ । २०२१ सालमा पाल्पाली ढाका टोपी एउटाको मूल्य ५ रुपैयाँ कायम भएपछि सर्वसाधारणको पुहँचमा आएको बताइन्छ ।

२०३५ सालमा पाल्पाली ढाका उद्योगमा १ सय ७५ वटा हाते तान, चर्खा चालाउने २० जना, कपडा बुन्ने ३ सय ५० जना, टोपीको कपडा काट्ने सिलाउने गरी ३० जना गरी ४ सय जनाले काम गरे ।

र, २०४८ सालसम्म पाल्पामा एउटै ढाका उद्योग सञ्चालनमा रह्यो । उद्योगमा काम गरेका दक्ष ढाका कालिगडबाट जिल्लाभित्र र बाहिर ढाका कपडा उद्योग सञ्चालन भए । पाल्पामा हाल २० भन्दा बढी ढाका कपडा उद्योग सञ्चालनमा छन ।

प्रत्यक्ष रूपमा ५ सयभन्दा बढी महिलाले पाल्पाका ढाका उद्योगमा कपडा बुन्दै आएका छन् । उत्पादित ढाका कपडालाई विविधीकरण गरी सयौंले टाई, पर्स ब्याग, टोपी, दौरा सुरुवाल, आस्कोट, इस्टकोट बनाउने रोजगारी पाएका छन् । सरकारले पाल्पा र तेह्रथुमलाई ढाकाको राजधानी भनेर घोषणा गरिसकेको अवस्था छ ।

सरकारले ढाकाको उद्गमस्थल तेह्रथुमलाई ढाकाको २०७९ असार २० गते राजधानी घोषणा गरेको हो भने पाल्पा २०७८ चैत १२ गते ढाकाको राजधानी घोषित भएको हो ।

राज्यले नचिनेका हरिमाया र देउमायाहरु…