काठमाडौँको समावेशी तीज

काठमाडौँ ।  रामेछापकी सरस्वती केसीले विगत दश वर्षदेखि काठमाडौँमा तीज मनाउँदै आउनुभएको छ । उहाँलाई गाउँको भन्दा शहरको तीज रमाइलो लाग्छ । सानो छँदा आमासँग शहरको तीज हेर्न आउने सरस्वतीलाई अहिले पनि उत्तिकै रमाइलो लाग्छ । गाउँघरमा अहिले पनि तीजलाई परम्परागत रुपमा नै मनाउने गरिएको केसी बताउनुहुन्छ ।

नेपाली हिन्दु नारीले भाद्र शुक्ल तृतीयादेखि पञ्चमीसम्म मनाउने तीजमा भगवान शिवको आराधना गर्नुका साथसाथै नाचगान तथा मनोरञ्जन गर्ने गर्छन् । पहिले पहिले हिन्दू महिलाहरुले मात्र मनाउने यस पर्व आजकल अन्य धर्म र समुदायका महिलाले पनि हर्षोल्लासका साथ मनाउन थालेको काठमाडौँ महानगरपालिका वडा नम्वर १७ की स्थानीय यशोदा श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ ।

आफू नेवारी समुदायको भएपनि बाल्यकालदेखि नै तीज गीत धेरै मनपर्ने यशोदा सुनाउनुहुन्छ । यस समुदायका नारीहरु तीजमा गरगहनामा सजिएर नाचगान गरेपनि थोरैले मात्र ब्रत वस्ने गरेको उहाँको अनुभव छ । श्रेष्ठले भन्नुभयो, “पहिलेको जस्तो रमाइलो गीत अहिले छैन, दर खाने र खुवाउने प्रचलन पनि फेरिएको छ, आम्दानी कम हुनेलाई तीज मान्न पनि कठीन हुन्छ महङ्गा सारी र सुनका गहना देखाई तीज आउनुभन्दा एक महिना अघिदेखि पार्टी प्यालेसमा नाचगान गर्नु त अहिले चलन जस्तै भएको छ ।”

पहिले जस्तो यस पर्वमा सामाजिक सद्भाव र मेलमिलापको अनुपम नमूना भने अहिले देखिदैन हुने खानेका लागि मात्र चाडवाड आएजस्थो हुन्छ । गीतमा पनि पनि रमाईलोपन हट्दै गएको छ र आधुनिकीकरण हुँदै छ श्रेष्ठले भन्नुभयो । तीजको अघिल्लो दिन खाइने दरले भोलिपल्ट ब्रतालु महिलालाई दिनभर ऊर्जा दिइरहन्छ भने तीजको अघिल्लो दिन राती दर खाने प्रचलन अहिले फेरिएर एक महिना अघि देखि खाने प्रचलन छ ।

सुर्खेत घर बताउने मञ्जु क्षेत्रीको धारणा भने अन्यको भन्दा फरक छ । पाँच वर्षदेखि काठमाडौँमा तीज मनाएपनि आफूलाई गाउँकै तीज मन पर्ने बताउनुहुन्छ । सहरमा विकृति फैलिएको छ हुनेखानेका लागि मात्र चाडवाड जस्तो भएको छ ।

हिन्दू महिलाका लागि यो पर्व श्रीमान्सँगको सम्बन्ध सुमधुर बनाउने, पारिवारिक मेल बढाउने र साथीसङ्गी इष्टमित्रसँग भेट, सामाजिक सद्भाव र मेलमिलाप बढाउने एउटा माध्यमको रूपमा विकसित हुनुपर्ने भएपनि पछिल्लो समय अलि भड्किलो भएको क्षेत्री बताउनुहुन्छ ।

वास्तवमा समाजलाई व्यवस्थित र नियन्त्रित गर्न कुनै विश्वास, परम्परा संस्कृति तथा धर्मले एउटा बलियो संयन्त्रको रूपमा काम गर्नुपर्ने हो तर अहिले त्यो अवस्था छैन ।

गाउँमा अहिले पनि तीज गीतमा गाउँले परिवेशका कुरा मात्र आउँछन् । शहरमा भने यसको मौलिक भाका बिस्तारै हराएको छ । तीज गीत मात्रै होइन तीज मनाउने तरिका पनि बदलिएको छ क्षेत्रीले भन्नुभयो । काठमाडौँ धेरै समुदायको मिश्रित बस्ती भएको शहर हो । यहाँ नेपालका धेरै समुदायको प्रतिनिधित्व छ ।

तराइको छठ होस् वा गौरा पर्व, विविध आदिवासी, जनजातिका विविध पर्व वा इन्द्रजात्रा, हिन्दू नारीहरुको तीज यहाँ सबैले मिलेरै मनाउने हुँदा सबैले आ–आफ्नो तरिकाबाट संस्कार र संस्कृति बचाएको संस्कृतिविद् डा गोविन्द टण्डनको भनाई छ ।

उहाँ भन्नुहुन्छ, “काठमाडौँको तीजले सम्पूर्ण देशको प्रतिनिधित्व गर्दछ, यहाँ धनी र गरिब सबै छन् अनि विभिन्न जातजातिका नागरिकको बसोबास रही आएको छ । सोही अनुरुप तीज मनाउने हुँदा यहाँ अन्य शहर र गाउँमा भन्दा फरक विशेषता पाइन्छ ।”

कुनै पर्व निश्चित जात, धर्म, पेशा, समुदाय, निश्चित भूभागका लागि मात्र बन्न नहुने र सबै नेपालीको साझा पर्वको रुपमा आत्मासात गरी त्यसको संरक्षणमा ध्यान दिनुपर्ने पशुपति क्षेत्र विकास कोषका पूर्व सदस्य सचिव समेत रहनुभएका डा टण्डनको भनाई छ ।

पूर्वमेचीदेखि पश्चिम महाकालीका सबै नारीको मुख्य पर्व हो तीज तर यो मनाउने तरिका फरक होला डा टण्डनले भन्नुभयो, “यस पर्वको विषयमा विगतको परिवेश र आजको परिवेश फरक छ, विगतमा आमाहरुले वर्षभरिका दुःख र पीरलाई समेटेर गीतमार्फत पोख्ने गर्थे अहिले समय फेरिएको छ, समयको माग अनुरुप नै गीत बनाइएका छन् त्यसलाई अन्यथा मान्न मिल्दैन ।”

अहिलेका पुस्तामा पनि आफ्नो पहिचान रहेको धर्म संस्कृतिमाथि निकै गर्व र मौलिकताप्रति चासो बढेको देखिनु संस्कृतिको संरक्षणप्रतिको जोड हो, जुन मानव विकास र आत्मसम्मानको दृष्टिले राम्रो कुरा हो उहाँले भन्नुभयो ।

तीज पर्व मान्ने र दर खाने शैलीलाई महिलाका अधिकारसँग जोडेर यसप्रतिको आस्था, महत्व र गरिमालाई घटाउनेतिर नभई यसलाई परम्परागत मूल्य मान्यतालाई समयानुकूल रूपान्तरित र सहजीकरण गर्दै लाने विषयमा भने ध्यान दिनुपर्ने डा टण्डनको जोड छ ।

पञ्चमीका दिन ऋषिको पूजा गरी हलोले नजोतेको अन्नको भात र एक सुइरे भएर उम्रने कर्कलो आदिको तरकारी वा एकदलीय अन्न मात्र खाइन्छ । यो दिन श्रीमान्ले पकाएको भोजन खाए आपसी आत्मीयता एवं सद्भाव बढ्ने विश्वास रहेको प्राध्यापक शिव गोपाल रिसाललको भनाई छ ।

उहाँका अनुसार तीजमा प्रयोग हुने गहना र पहिरनको पनि आफ्नै महत्व छ । धार्मिक संस्कारयुक्त तीज सर्वमान्य हुन्छ । तीजका दिन महिलाले लगाउने रातो साडी सुख, समृद्धि एवं साहसको प्रतीक मानिन्छ । प्राध्यापक रिसालले रातो रंगले महिलालाई एक किसिमको शक्ति प्रदान गर्ने धार्मिक विश्वास छ । पोतेले शान्ति र आनन्द प्रदान गर्छ भने रातो टीका सौभाग्यको प्रतिक मानिने रिसालले बताउनुभयो ।