दुर्गन्ध ,फोहोर, धुँवाधुलोले डाकियो देशको राजधानी, धमाधम बढ्दैछन् बिरामी !

अनुसा थापा
काठमाडौं उपत्यकामा वायु प्रदूषण ह्वात्तै बढेको छ । उपत्यकाको वायु प्रदूषणले अस्वस्थकर रेखा काटिसकेको छ । वायु प्रदूषणका कारण केही दिनयता काठमाडौं धुम्म छ । न घाम लाग्न सकेको छ न पानी पर्न । धुँवाधुलोको कारण सर्वसाधारणलाई घरबाट बाहिर निस्किन पनि धौंधौं परेको छ ।

आँखा चिलाउने, पोल्ने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने, छालाजन्य रोग देखिने समस्याबाट सर्वसाधारण पीडित बनेका छन् । यता, सडक तातेर पनि हाल बेहाल भएको अवस्था छ । पहिलेपहिले तराईँमा गर्मी हुन्थ्यो । गर्मी मौसममा तराईंमा बस्न सकिँदैन्, पानी पर्दा डुबानमा पर्छ ।

अहिले काठमाडौं तराईँभन्दा पनि तातो छ । हावा पनि तातो चल्छ । एकछिन पानी पर्दा उपत्यका जलमग्न हुन्छ । तराईंमा सर्पको डर हुन्छ, उपत्यकामा सवारी ठक्करको । अस्तव्यस्त शहरका कारण काठमाडौं उपत्यकामा बस्नै गाह्रो पर्न थालिसकेको छ । सबैतिर घरैघर भएकाले हावा छिर्ने ठाउँ छैन् । प्रदूषण कम गर्नका लागि रुखविरुवा कतै छन् ।

एउटा घरमा दर्जनौं कोठा भाडामा लगाइएको छ । मान्छे नै मान्छे भएपछि ताप बढ्नु स्वाभाविकै हो । अहिलेपनि २० वर्ष पुराना थोत्रा सवारी साधन बाटोमा धुँवाको मुस्लो फालेर दौडिरहेको छ । ईंट्टाभट्टाहरुले उत्तिकै प्रदूषण गरेको छ । बाटोको छेउछाउ मकै पोल्ने काम चलिरहेको छ ।

फोहोरजन्य पदार्थहरु व्यवस्थापनको नाममा जलाउने गरिएको छ । यसले कति हानिकारक धुँवाधुलो उत्पादन गर्दैछ ? सरोकारवालालाई कुनै मतलब छैन् । उपत्यकाभित्रको ठाउँ कस्ता छन् ? यसको राम्रो नमूना भक्तपुर नगरपालिका वडा नम्बर १, सिर्जनानगरस्थित पिपलबोट हेर्नुपर्छ ।

जतिबेला पनि सो स्थान धुलाम्मे हुन्छ । धुलोका कारण हिँड्न पनि गाह्रो छ । बुद्धबुद्धा आराम गर्ने ठाउँ धुँलोले डाकिएको छ । त्यही छेउमा मकै पोल्छिन्, एक महिलाले । उनले मकै पोलेर सकिसकेपछि आगो त्यत्तिकै छोडिदिन्छन् । त्यहाँ कुनै मान्छे पर्यो भने कसले जिम्मेवारी लिने ?

भक्तपुरका जनप्रतिनिधि के हेरेर बस्छन् ? आफ्नो नगरपालिका सरसफाइ गर्ने, बृद्धबृद्धालाई बस्ने ठाउँको उचित व्यवस्थापन गर्ने काम स्थानीय पालिकाको होइन् ? तर, जनप्रतिनिधिहरु कहाँबाट कमिशन आउँछ भनेर हिँड्छन् अनि कहाँबाट स्थानीय पालिका सफा हुन्छ ?

भक्तपुर नगरपालिका आफ्नो नगरपालिकालाई सबैभन्दा स्वच्छ, सफा भएको दाबी गर्छ । यस्तोपनि सरसफाइ हुन्छ ? फुटपाथमा मकै पोल्न दिएका छन् । नीतिनियम, थितिमिति भनेको नै छैन् । आफ्नो पार्टीको मान्छेले जे गर्दापनि नगरपालिका केही बोल्दैन् । उपत्यका अब बस्नलायक छैन् ।

यहाँ बस्यो भने विभिन्न रोगले सताउँछ भन्ने प्रष्टै छ । छालासम्बन्धी रोगका बिरामी बढ्नुको प्रमुख कारण धुवाधुँलो नै हो । गाडीबाट निस्किने हानिकारक धुँवाधुलो, विकासको नाममा निस्किने धुँवाधुलोलगायतले मानिसलाई रोगी बनाइरहेको छ । त्यसैले पनि उपत्यका बस्नलाय ठाउँ होइन् भन्ने धेरैमा परिसकेको छ ।

यहाँ बस्नु धेरैको बाध्यता हो । पछिल्लो समय घरधनीहरु आफ्नो घर बेचेर उपत्यका छोड्ने तयारी गरिरहेका छन् । तर, घर बिक्री नहुँदा उनीहरु समस्यामा परेका छन् । वायु प्रदूषण मात्र होइन्, उपत्यका अन्य हिसाबले पनि जोखिमपूर्ण साबित भइसकेको छ । २०७२ वैशाख १२ गते भुइँचालो गयो ।

सबैभन्दा बढी क्षति उपत्यकामै भयो । मुलुकमा कोरोना महामारी भित्रिएपछि सरकारले २०७६ चैत ११ गते र २०७८ वैशाख १६ गते लकडाउन गर्यो । कोरोनाले पनि उपत्यकालाई नै बढी अट्याक गर्यो । ज्यान गुमाउनेमा उपत्यकाबासी नै धेरे थिए । गत असोज १०, ११ र १२ गते तीन दिन लगातार वर्षा भयो ।

उपत्यका त्यतिबेला चुलुम्मै भएको थियो । घरभित्र स्विमिङ पुल नै बनेको थियो । उपत्यकाभित्र दैनिक सवारी साधन दुर्घटनामा ११ जनाभन्दा बढीले ज्यान गुमाउँछन् । उपत्यका कुनैपनि हिसाबले बस्नलायक छैन् । यस्तो ठाउँलाई देशको राजधानी भनिएको छ । यहाँ केही पनि व्यवस्थित छैन् ।

विकासको नाममा ठूल्ठूला खाल्डा खन्छन्, त्यत्तिकै छोडिदिन्छन् । त्यसमै परेर मान्छे मरिरहेका छन् । सरकारले २०७० सालमा ईंट्टाभट्टा र प्रदूषण गर्ने उद्योगहरु उपत्यकाबाहिर सार्ने निर्णय गरेको थियो । २०७१ सालमा एमालेका नेता महेश बस्नेत उद्योगमन्त्री भए ।

उनले आर्थिक लेनदेन गरेर १० वर्षको म्याद थपिदिए । १० वर्ष बितिसक्यो, तैपनि ईंट्टाभट्टा र धुँवाधुलो गर्ने उद्योगहरु अहिलेसम्म पनि हटेका छैनन् । देशमा वन तथा वातावरण मन्त्रालय छ । प्रदूषण गर्ने उद्योगलाई कारबाही गर्न सरोकारवाला निकायले तदारुकता देखाउनुपर्ने हो कि होइन् ?

२० वर्षे सवारी साधन धुँवाको मुस्लो फ्यालेर खुलेआम दौडिरहँदा सरकार रमिता हेरेर बसेको छ । ट्राफिक प्रहरीले अनुगमन गरेर कारबाही गरेको पाइँदैन् । सरकार आफ्नो काम गर्न नसक्ने अनि त्यसको मार जनताले खेपिदिनुपर्ने ? काठमाडौं उपत्यकामा पछिल्लो समय खोला नै छैन् ।

पहिलेका खोला अहिलेका ढल हुन् । खोला वरपरबाट हिँड्न सकिँदैन् । नाक छोप्दा र मास्क लगाउँदा पनि दुर्गन्ध आइहाल्छ । बुढापाकाले भन्थे,‘स्याललाई काल आयो भने शहर छिर्छ ।’ काठमाडौं उपत्यकामा बस्नुपनि त्यस्तै भएको छ । निरोगी व्यक्तिहरु रोग निम्त्याउनका लागि काठमाडौं आएकोजस्तै भएको छ ।

घरभित्र बस्यो गर्मीले हवपहवप बनाउँछ । बाहिर गयो गाडीले किचेर मार्ला भन्ने डर । अर्कोतिर धुँवाधुलोले चिलाएर बस्न सकिँदैन् । सरकारले शहरलाई व्यवस्थित गर्न खोज्दैन् खोजेन् । बेलैमा व्यवस्थित शहरको योजना बनाएको भए आज उपत्यका यस्तो अस्तव्यस्त हुँदैन्थ्यो ।

काठमाडौं देशको राजधानी होइन्, रोग निम्त्याउने र ज्यान गुमाउने ठाउँ हो । निरोगीहरु यहाँ बसेपछि रोगी बन्छन् नै । काठमाडौंका मेयर बालेन्द्र साहले काठमाडौंलाई सफासुग्घर र व्यवस्थित बनाउन खोजे । तर, वडाध्यक्षहरु अवरोध बने । उपमेयर सुनिता डंगोल बालेनको बाटो छेकेर बसेकी छिन् ।

काम गर्न लाग्यो कि विवाद निकाल्छन् । ललितपुर महानगरपालिका र भक्तपुरका चार वटा नगरपालिकाले त कामै गर्न चाहेन् । शहर अस्तव्यस्त होस् कि फोहोर, जनप्रतिनिधिलाई कुनै मतलब छैन् । सरकारी कर्मचारीहरुलाई तलब भए पुग्यो । न काम गर्ने ढंग छ न काम गर्न मनै लाग्छ उनीहरुलाई ।

सूर्यविनायक नगरपालिकाका कर्मचारीहरु जतिबेला पनि फोटो खिचाइरहेको मात्र भेटिन्छन् । कम्पाउण्डमा उभिन्छन्, फोटो खिच्छन् । नगरपालिकाको नगरप्रहरीहरु दिनभरि घामै तापेर बस्छन् । आजसम्म उनीहरुलाई सडकमा देखिएको छैन् । जनप्रतिनिधिहरु कहाँबाट कमिशन आउँछ भनेर खोजेर हिँड्छन् ।

अनि जनताले के सुविधा पाउँछन् ? काठमाडौं उपत्यकामा पढेका मान्छे बसेपनि उनीहरु व्यवहारमा अनपढ छन् । आफूले फोहोर गर्छन्, सडकमा ल्याएर फ्याक्छन् । फोहोर गर्ने मान्छेले होइन् ? कसूरदार त मान्छे हो । काठमाडौं उपत्यकाभन्दा कालिकोट, डोल्पा, हुम्ला धेरै राम्रो छ ।

दुर्गम ठाउँ भनेर अपहेलना गरियो, अहिले त्यही ठाउँ सफासुग्घर र बस्नलायक छ । विकासको नाममा विनाश निम्त्याउने काम भयो । शहरी विकास मन्त्रालय, काठमाडौं उपत्यका विकास प्राधिकरण, वन मन्त्रालय, विभाग, यातायात मन्त्रालय, विभाग बजेट सकाउनका लागि स्थापना गरिएको हो भन्ने प्रष्टै भइसकेको छ ।