दशैंले नचिनेको उपत्यका, चाडभन्दा पैसा माथि हुँदा हराउँदै मौलिकता र मानवता !

रुषा थापा
नेपालीहरुको महान् चाड बडा दशैं नजिकिएको छ । यो वर्षको दशैं आउन केही दिन मात्र बाँकी छ । दशैं नजिकिएसँगै गाउँघरमा लिपपोत शुरु भइसकेको छ । माटो र ढुंगाले बनेका घर र मतान लिपपोत गर्नुका साथै भत्किएको वा उप्किएको ठाउँमा टाल्ने, आँगन, पिँढी सरसफाई गर्ने, घर र गोठ वरपर उम्रिएका झारपात उखालिन्छ ।

गोबर र माटो मिसाएर लोपपोत वा भत्किएको ठाउँ टालिन्छ । र, कतिपयले घर सेतो कमेरोले छाप्छन् । कतिपयले चाँहि माथि सेतो कमेरो छ्यापेर तल रातो माटो बाबियोको कुचोले छ्यापी लिप्छन् । कसैले चाँहि पूरै घर रातो माटोले लिप्छन् । ढुंगा, माटोले बनेको घरमा झयाल, ढोका, थाम, निढाल, दलिलहरु काठको हुन्छ ।

घरको छानो चाँहि कतिपयको झिंगटीको हुन्छ भने धेरैजसोको ढुंगा, टायल, खर, पराल, छलि, सयौला र जस्ताको पाताको हुन्छ । घरमा कठ पोल राखिएको हुन्छ । जहाँ परेवालगायत चराचुरुङ्गी आएर बस्छन् । बच्चा पार्छन् । दशैं आउनासाथ ढिकी, ओखल, मिल, जातोको एकदमै महत्त्व हुन्छ । ढिकी, ओखल र मिल काठको हुन्छ त जातो ढुंगाले बनेको हुन्छ । चिउरा, धान कुट्न यी सामग्री चाहिन्छ । मिल चाँहि तेल निकाल्न आवश्यक पर्छ ।

दशैं आउँदा आफ्नो घर वरपरसँगै खानेपानी ल्याउने धारा, कुँवा सफाई गरिन्छ । नुहाउने वा पशुहरुले पानी खाने ताल, पोखरी, आल, पनि सरसफाई गरिन्छ । साथै, वर, पिपल, लाकुरीको रुख भएको ठाउँमा बनाइएको चौतारी पनि सफा गरिन्छ । वरपर भएका झार उखेलेर फ्यालिन्छ । गाउँघरका बाबियोको लठ्ठा जम्मा गरी गाउँले मिलेर डोरी बाँध्छन् ।

अनि वर, पिपलको रुख वा चार वटा बाँस काटेर सार्वजनिक स्थलमा पिङ हालिन्छ । कतिपयले चाँहि काठको खम्बा र बस्ने राखेर रोटे पिङ हाल्छन् । दशैंमा जमरा सबैभन्दा बढी आवश्यक पर्छ । टिका लगाउँदा अनिवार्य जमरा दिने चलन छ । त्यसैले, मानिसहरुले घरमा जमरा राख्छन् । तर, कतिपयले राख्दैनन् ।

गाउँघरमा दशैं नै अलग्ग हुन्छ । कसको घरमा कत्रो खसी, बोका, च्याङ्ग्रा छ ? कति धान, चिउरा कुटेको छ ? नयाँ कपडा कस्तो किन्यो ? अनि कसले चाँहि खसी, बोका, च्याङ्ग्रा, धान, चिउरा, नयाँ कपडा केही पनि किनेन र किन ? भनी गाउँघर चर्चा र सोधपुछ हुन्छ । त्यस्तो व्यक्ति वा परिवारलाई गाउँले मिलेर सापटी दिन्छन् ।

आफुले कुटेको धान, चिउरा र आफ्नो घरमा काटेको मासु दिन्छन् । गाउँघरमा सबैले दशैं मान्नुपर्छ भन्ने भावना हुन्छ । त्यसैले, दशैंमा हरेकको घरमा गाउँभरका मान्छेको चर्चा चुहिन्छ । अर्को वर्ष रहन्छ कि रहँदैन, यही वर्ष दशैं राम्ररी मनाउनुपर्छ भनेर सबै मिलेर रमाइलो गरी दशैं मनाउँछन् । दशैंको समयमा खेतबारीमा बोडी, अम्बा, सुन्तला, केरा फल्छ । आफ्नो खेतबारीमा फलेको खानेकुरा छिमेकीसँग बाँडेर खाइन्छ । अझ शहर वा विदेशबाट कोही आएको छ भने त बोलाई बोलाई खान दिइन्छ ।

दशैं भनेकै रमाइलो गर्ने चाड हो । विशेषगरी दशैंमा पिङ खेलिन्छ । गाउँघरमा पिङ खेल्दा गाउँभरिका मानिसहरु जम्मा हुन्छन् । अनि पालैपालै खेल्छन् । पिङ खेल्न जम्मा भएकाहरुबीच दुःख, सुखका कुरा साटासाटसमेत हुन्छ । दशैंको नवमीदेखि अष्टमीसम्म खसी, बोका, च्याङ्ग्रा, कुखुरा, हाँस काटिन्छ । घरनजिकैको मन्दिरमा चढाइन्छ र पूजा पनि गरिन्छ ।

दशैंमा हरेकको घरमा धेरै काम हुन्छ । पाहुना, आफन्त, छिमेकीले घर भरिने भएकाले थुप्रै काम हुन्छ । अझ गाउँघरमा त दशैंमा कसैको घर नै खाली हुँदैन । सबैको घर भरिभराउ हुन्छ । मान्छे धेरै भएपछि काम पनि धेरे हुने भइहाल्यो । तैपनि घरको कामसँगै गाईवस्तुको स्याहार गर्नसमेत उनीहरु भ्याउँछन् । बिहानै उठेर घरको काम गर्छन् अनि गाईवस्तुलाई घाँस काटेर दिन्छन् ।

नवमीका दिन नौ चोटी खानुपर्छ भनिन्छ । तर, गाउँघरमा सो दिन मानिसहरु आफ्नो खेतबारीमा जान्छन् । अनि आली नै आली हिँड्छन् । धान, गहुँ, कोदो के–कस्तो छ भनेर हेर्छन् । खेतबारी हेरेर त्यहाँ धान ढलेको छ भने त्यसलाई बाँधेर मात्र उनीहरु घर फर्किन्छन् अनि खान्छन् । गाउँमा दशैं आएको रुखपातदेखि हावा पानी, चराचुरुङ्गीले समेत थाहा पाउँछ ।

यतिसम्म कि गाउँमा दशैं आएको कुकुरले समेत थाहा पाउँछ । किनकि दशैं आउनासाथ घर, मतान मर्मत गर्न थालिन्छ । ६ दशकअघि काठमाडौं उपत्यका पनि गाउँघरजस्तै थियो । जताततै खुल्ला ठाउँ । गाउँघरमा मनाइनेजसरी त्यतिबेला उपत्यकामा पनि त्यसरी नै दशैं मनाइन्थ्यो । अहिले यसको ठ्याक्कै उल्टो छ ।

दशैं आउँदा गाउँ नै भरिन्छ त उपत्यका चाँहि रित्तिन्छ । अन्य समयमा भरिभराउ रहने वा पाइला टेक्नसमेत मुस्किल पर्नेमा दशैंको समयमा उपत्यका जहिल्यै सुनसान हुन्छ । गाउँघरमा दशैं आउँदा मौसम नै फेरिन्छ, उपत्यका चाँहि दशैंमा बिरामीजस्तो देखिन्छ । उपत्यकाले दशैं नचिनेको हो कि दशैंले उपत्यका ?

यहाँ दशैं आउँदासमेत मानिसहरु आफ्नो घर वरपर सरसफाई गर्दैनन् । न त छिमेकीहरु मिलेर रमाइलो नै गर्छन् । कसले ठूलो खसी काट्ने ? भन्नेमा मात्र होडबाजी चल्छ । दुःख लाग्दो कुरा चाँहि दशैमा शहरी वा उपत्यकाका घरधनीले ५० केजीको खसी काट्दा भाडावालसँग चाँहि आधा केजी मासुसमेत ल्याउन ंपैसा हुँदैन ।

घरधनीहरु खान नसकेर फ्याल्छन् । भाडावाल र उसका छोराछोरी चाँहि दशैंमा समेत भोकै सुत्छन् । उपत्यकामा एक आनादेखि चार आना जग्गामा मानिसहरुले एक तलेदेखि १८ तलेसम्म घर बनाएका छन् । कसैले बाटो मिचेर घर बनाएका छन् त कसैले तीन पट्टी जोडेर । एक फल्याटमा घरधनी आफू बस्छन्, बाँकी चाँहि चर्को भाडामा लगाउँछन् ।

यहाँ मानिसहरुले घर त बनाएका छन् त सवारी पार्किङ्ग गर्ने खाली ठाउँसमेत नछोडी । घरमा हुने व्रतबन्धदेखि विवाह, भोजभतेर सबै पार्टी प्यालेसमा गरिन्छ । उपत्यकामा खुल्ला ठाउँ भेटिनै मुस्किल छ । उपत्यकाका पुरानो घर विस्थापित भइसकेका छन् । हुँदाहुँदै नेपालीको महान् चाड दशैं मान्ने चलनसमेत विस्थापित हुँदै गएको छ ।

यतिमात्र होइन, यहाँको सरकारी, सार्वजनिक, गुठी, ऐलानी, मठमन्दिर, ढुंगेधारालगायतको जग्गासमेत मासिएको छ । सबै सरकारी सम्पत्ति व्यक्तिको नाममा गएको छ । खेतीयोग्य जमिनमा घर र बाटो बनेको छ । उपत्यका विकसित छ भनिन्छ अनि खेतीयोग्य जमिनमा घर र बाटो बन्दैमा विकसित हुन्छ त ?

उपत्यकाको खेतीयोग्य जमिन मात्र मासिएन, यहाँको मौलिकतासमेत हरायो । दशैंजस्तो महान् चाड मान्ने यहाँको संस्कृति हराइसकेको छ । अहिले उपत्यकामा दशैं भनेको रक्सी पार्टी मात्र हो । उपत्यकाको यो रोग अन्य जिल्लामा नसरोस् । यसका लागि सरकारले पहल गर्नुपर्यो । मौलिकता र मानिसहरुमा मेलमिलापको भावना स्थापना गराउनुपर्छ ।

अनि मात्र दशैंले फेरि उपत्यकालाई चिन्ने छ । किनकि दशैं भनेको मिठो खाने र नयाँ कपडा लगाउने चाड मात्र होइन, मेलमलाप, एकता र एकअर्कालाई सहयोग गनेृ चाड हो । यो कुरा उपत्यकाबासीले जति छिटो बुझ्छन्, त्यति नै छिटो उपत्यकालाई दशैंले चिन्ने छ ।