सम्पादकीय : सामाजिक सञ्जालको भ्लग पत्रकारिता होइन

आजको डिजिटल युगमा व्यक्तिले आफ्ना विचार, सूचना र दृष्टिकोण सार्वजनिक गर्नका लागि सामाजिक सञ्जालहरू — जस्तै फेसबुक, युट्युब, टिकटक — प्रभावकारी माध्यम बनेका छन्। ती माध्यमहरूमा प्रस्तुत सामग्रीहरू समाजमा प्रभाव पारिरहेका छन्, जनमत निर्माण गरिरहेका छन्। कतिपय पूर्व पत्रकार वा मिडिया अनुभव भएका व्यक्ति भएर पनि औपचारिक सञ्चार संस्था नखोली, सामाजिक सञ्जाललाई आधार बनाएर सूचना, विचार र टिप्पणी प्रस्तुत गरिरहेका छन्। तथापि, पछिल्लो समय यस्ता सामग्रीहरूलाई नै पत्रकारिता ठान्ने प्रवृत्ति मौलाउँदै गएको छ, जुन गलत बुझाइ हो र यसप्रति गम्भीर ढंगले बहस हुनु आवश्यक छ। यसलाई कतिपयले स्वतन्त्र पत्रकारिता भनेर व्याख्या गर्न थालेका छन्। तर के यो नै पत्रकारिता हो त?

नेपालमा पत्रकारिता एउटा स्थापित संस्था हो। प्रेस काउन्सिल, सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालय जस्ता निकायहरूले पत्रकारिताको संरचना निर्माण गरेका छन्। सञ्चार संस्था दर्ता गर्न कानुनी प्रक्रिया आवश्यक हुन्छ, समाचार सम्प्रेषण गर्दा पत्रकार आचारसंहिताको पालना गर्नुपर्ने हुन्छ, र पत्रकारहरूले पेशागत जिम्मेवारी वहन गर्नु अनिवार्य हुन्छ। पत्रकारिता केवल सूचना दिनु मात्र होइन, त्यो विधिसम्मत, नैतिक मूल्यमा आधारित र उत्तरदायित्वपूर्ण कार्य हो। तर सामाजिक सञ्जालमार्फत भिडियाे हाल्ने धेरैले कुनै पनि कानुनी दायित्व बहन नगरी “पत्रकार” वा “पत्रकारिता” को नाममा सामग्री हालिरहेका छन्। यसले पत्रकारिताको व्यावसायिकता र नैतिकता दुबैलाई क्षति पुर्‍याइरहेको छ।

नेपालमा प्रेस स्वतन्त्रता प्राप्त गर्नका लागि लामो संघर्ष गरिएको इतिहास छ। लोकतन्त्र स्थापनाको आन्दोलनदेखि शाही शासन, गणतन्त्रको अभ्यास, संविधान निर्माण — यी सबै चरणमा सञ्चार क्षेत्रले ठूलो भूमिका खेलेको छ। तर अहिलेको प्रवृत्तिले पत्रकार र सामग्री उत्पादकबीचको सीमाना धमिल्याइरहेको छ। जुनसुकै विषयमा जुनसुकै कोणबाट, तथ्यबिना, पक्षपाती विचारसहित प्रस्तुत गरिने भिडियाे सामग्रीहरूलाई पत्रकारिता भन्न मिल्दैन।

सामाजिक सञ्जालहरू सूचना सम्प्रेषणका नयाँ प्लेटफर्म अवश्य हुन्, तर तिनीहरू स्वयं सञ्चार माध्यम होइनन् भन्ने बुझ्नु जरूरी छ। भ्लगिङ र पत्रकारिता फरक कुरा हुन्। भ्लग व्यक्तिगत अनुभव, दृष्टिकोण वा मनोरञ्जनमुखी सामग्री हो, जसमा पेशागत उत्तरदायित्व, स्रोतको सुरक्षा वा निष्पक्षताको अनिवार्यता हुँदैन। पत्रकारिता भनेको जनताको पक्षमा खडा हुने जिम्मेवार अभ्यास हो, जसमा सूचना संकलन, पुष्टि, सन्तुलन र प्रसारणका विधि, मूल्य र मर्यादा समावेश हुन्छन्।

अझै गम्भीर प्रश्न के छ भने, यस्ता स्वतन्त्र भिडियाे निर्माता सामाजिक सञ्जालको लोकप्रियता र दर्शक संख्याका भरमा विज्ञापन आम्दानी र जनविश्वास बटुलिरहेका छन्, तर न त तिनीहरूले कुनै सम्पादकीय जिम्मेवारी लिएका छन्, न त कानुनी जवाफदेहिता। नतिजास्वरूप, समाजमा भ्रम फैलिनु, तथ्यहीन टिप्पणीको बढोत्तरी, अनि व्यावसायिक पत्रकारितामाथि आम मानिसको विश्वास घट्ने खतरा बढेको छ।

FairNepal.com स्वतन्त्र पत्रकारिताको पक्षमा उभिएको संस्था हो। हामी विश्वास गर्छौं — पत्रकारिता भन्नका लागि व्यावसायिक आचारसंहिता, कानुनी मान्यता, सम्पादकीय पारदर्शिता र सामाजिक जवाफदेहिता अनिवार्य छन्। त्यसैले पत्रकारिता र सामाजिक सञ्जाल सामग्री निर्माणबीचको सीमा स्पष्ट राख्नुपर्छ।

स्वतन्त्र रूपमा सामाजिक सञ्जालमा सामग्री राख्नु सबैको अधिकार हो। तर, कुनै मिडियामा काम गरेकाे इतिहास भए पनि, औपचारिक संरचना बिना सामाजिक सञ्जालमा भिडियाे हाल्ने कामलाई पत्रकारिता भन्न मिल्दैन — त्यो व्यक्तिगत भ्लग हो। त्यसलाई पत्रकारिता भन्नु पत्रकारिताको मूल मर्मको अपमान हो।

नेपालमा लोकतन्त्र, सुशासन र जनउत्तरदायी व्यवस्थाका लागि व्यावसायिक पत्रकारिता आवश्यक छ — तछाडमछाड भिडले चिच्याइ चिच्याइ लगाएकाे नारामा होइन, विधिको बाटोमा अडिएको पत्रकारिता जरूरीछ ।००००